Psychiater Cesare Lombroso en de ‘geboren misdadiger’

De beroemde Italiaans psychiater Cesare Lombroso deed zijn leven lang onderzoek naar misdadigers en stelde dat criminelen gewoon op straat te herkennen waren, ook als ze op dat moment geen overtreding begingen. Misdadigers hadden volgens hem namelijk bepaalde lichamelijke kenmerken. Op zoek naar de ‘geboren crimineel’ nam hij de schedels van misdadigers onder de loep en bestudeerde hij hun gelaatsopbouw.

De delinquente nato (geboren crimineel) was volgens Lombroso te herkennen aan vaste lichamelijke kenmerken, zoals bijvoorbeeld schedelvorm en gelaat. De Italiaan ging voor zijn onderzoek geregeld met schuifmaat en passer op bezoek bij veroordeelde misdadigers om hun schedels te meten (frenologie) en legde al hun ‘afwijkingen’ op foto’s vast. De onderzoeken van de criminoloog kregen veel aandacht waardoor ook het begrip ‘Lombroso-type’ in zwang kwam. Steeds meer mensen raakten er net als de onderzoeker van overtuigd dat de echte crimineel te herkennen was aan bepaalde uiterlijke kenmerken. Had een persoon bijvoorbeeld doorlopende wenkbrauwen dan voorspelde dat weinig goeds. En flaporen, aangegroeide oorlellen, een laag voorhoofd, haviksneus, vierkante kin en vooruitstekende kaak- of jukbeenderen konden er ook op duiden dat men hier met een misdadig type van doen had.

Minder ontwikkelde mensensoorten

Lombroso, die in zijn werk voortbouwde op de fysiognomie of gelaatkunde, beschreef zijn bevindingen in het werk L’uomo delinquente (1876). Hij vertelde hierin ook over het inzicht dat hij naar eigen zeggen kreeg tijdens de bestudering van de schedel van overleden crimineel Giuseppe Villella. Lombroso ontdekte in deze schedel enkele groeven die hem aan apen deden denken. Lombroso:

“Bij de aanblik van die schedel leek ik ineens te zien, verlicht als een uitgestrekte vlakte onder een vlammende hemel, het probleem van de aard van de crimineel – een atavistisch wezen dat in zijn persoon de woeste instincten van de primitieve mens en de inferieure dieren reproduceert. Zo werden anatomisch de enorme kaken verklaard, de hoge jukbeenderen, prominente wenkbrauwen, solitaire lijnen in de handpalmen, extreem grote oogkassen, handvatvormige oren zoals bij criminelen, wilden en apen, de ongevoeligheid voor pijn, extreem scherp zicht, tatoeages, buitensporige luiheid, liefde voor orgieën en de onweerstaanbare hunkering naar het kwaad omwille van zichzelf; de wens om niet alleen het leven in het slachtoffer te doven, maar het lijk te verminken, zijn vlees te scheuren en zijn bloed te drinken.”

Lombroso raakte er tijdens zijn onderzoek van overtuigd dat er een erfelijke of atavistische groep criminelen bestond, als een soort overblijfsel uit een eerdere fase van de evolutie. Criminelen die tot deze groep behoorden zouden dus dichter staan bij aapachtigen en minder ontwikkelde mensensoorten. Nadat de Italiaan tot dit inzicht was gekomen ging hij op zoek naar nieuwe schedels en verzamelde zo steeds meer bewijs voor zijn stelling.

Kritiek

Het onderzoek van Lombroso had grote invloed op de criminologie die dankzij hem een meer wetenschappelijk karakter kreeg. Er zijn echter grote vraagtekens te zetten bij de methodiek die de Italiaan toepaste. Zo zou hij bewijs dat hem niet van pas kwam bijvoorbeeld veel te makkelijk terzijde hebben geschoven. Daarmee volgde hij dus niet het principe van falsificatie, dat in de twintigste eeuw geherintroduceerd werd door wetenschapsfilosoof Karl Popper. Volgens dit principe moeten wetenschappers nederig accepteren dat theorieën tijdelijk zijn en zelf actief proberen om de eigen stelling onderuit te halen. Lombroso liet zich volgens critici tijdens zijn onderzoek verder te veel leiden door vooroordelen.

Sociale factoren

Tegenwoordig worden de ideeën van de Italiaan massaal verworpen. De meeste wetenschappers zijn het er nu over eens dat aangeboren kenmerken en omgevingsfactoren elkaar beïnvloeden bij de ontwikkeling van crimineel gedrag. Lombroso zelf erkende later overigens ook dat sociale oorzaken een belangrijkere rol spelen.

Tweede Wereldoorlog

De nazi’s verwierpen inzichten als die van Lombroso niet. In de twintigste eeuw waren zij ervan overtuigd dat aan de hand van uiterlijke kenmerken bepaald kon worden of iemand tot het ‘inferieure’ ofwel ‘superieure’ ras behoorde. De Nederlandse medicus en neurowetenschapper Cornelius Ubbo Ariëns Kappers maakte hier tijdens de Tweede Wereldoorlog op een slimme manier gebruik van. De onderzoeker, die in zijn carrière ooit ook het laboratorium van Lombroso bezocht, redde als directeur van Nederlands Herseninstituut de levens van honderden Joden die probeerden aan te tonen dat ze niet als Jood gezien konden worden omdat ze niet aan de vastgestelde uiterlijke kernmerken voldeden. Om hen te helpen vervalste Ariëns Kappers ongeveer vijfhonderd meetrapporten.

Bronnen ▼