De Olympische Spelen van Adolf Hitler (1936) – Twee weken nazi-propaganda

De Olympische Spelen van 1936 werden gehouden in Berlijn en zijn de geschiedenisboeken ingegaan als de Olympische Spelen van Adolf Hitler. Deze editie van het mondiale sportevenement is daarmee zeer omstreden. De Duitse overheid gebruikte het evenement volop om de nationaalsocialistische ideologie uit te dragen.

Toen het evenement in 1931 door het Internationaal Olympisch Comité (IOC) werd toegewezen aan Berlijn, was Adolf Hitler nog geen Rijkskanselier. De toewijzing aan Berlijn was bedoeld als een gebaar aan Duitsland, dat na de Eerste Wereldoorlog zeker tweemaal van de Spelen was uitgesloten.

Toen Hitler in 1933 aan de macht kwam gingen er stemmen op om de Spelen te verplaatsen. Uiteindelijk gebeurde dit echter niet. Adolf Hitler moest echter wel beloven geen toespraken te houden. Daarnaast werd de Duitsers duidelijk gemaakt dat er absoluut geen onderscheid gemaakt mocht worden tussen sporters van verschillende rassen. Duitsland zelf had daar overigens lak aan en liet alleen zogenaamde ariërs toe tot de eigen equipe. Onder druk van het IOC werd de half-Joodse schermster Helène Mayer op het laatste moment toch nog tot het Duitse team toegelaten.

Opvallend genoeg hadden de nazi’s zich voor de machtsovername juist verzet tegen het voornemen om de Spelen in Berlijn te houden. Ze hadden kritiek op de hoge kosten en Hitler vond de Olympische Spelen maar een pacifistisch en internationalistisch gedoe. Nadat hij eenmaal aan de macht was gekomen, zou Joseph Goebbels hem op andere gedachten hebben gebracht door hem erop te wijzen dat het evenement Duitsland geweldige propagandamogelijkheden bood.

Controverse

In Nederland werd enige tijd gediscussieerd over de vraag of het land wel sporters moest afvaardigen. De atleten Wim Peters, Tollien Schuurman, Ben Bril en Leo Halle zagen uiteindelijk af van deelname, maar het nationale Olympisch Comité besloot zich a-politiek op te stellen en boycotte de Spelen niet. In Amerika werd ook fel geprotesteerd tegen deelname aan de ‘nazi-Spelen’. Veel grote Amerikaanse kranten, waaronder The New York Times, waren voorstander van een boycot. Steun voor zo’n boycot nam in de herfst van 1935 toe nadat in Duitsland de rassenwetten van Neurenberg waren ingevoerd.

Avery Brundage, voorzitter van het Amerikaans Olympisch Comité, zette zich juist in voor deelname van zijn land aan de zomerspelen van 1936. In een pamflet schreef hij dat atleten niet betrokken mochten worden in een conflict tussen Joden en nazi’s. En toen de controverse in 1935 in de media flink oplaaide, beweerde de sportbestuurder dat er een “Joods-communistische samenzwering” bestond om de Verenigde Staten uit de Spelen te houden. Mede dankzij de inzet van Brundage nam het land gewoon deel aan het sportevenement.

In Berlijn namen uiteindelijk negenenveertig landen deel aan het sportevenement. Een recordaantal. Van een internationale boycot was dus niets te merken.

Olympisch stadion van Berlijn

In Duitsland werd voor de Olympische Spelen een gloednieuw stadion gebouwd: het Olympiastadion. Op de plek waar dit door Werner March ontworpen stadion verrees, stond aanvankelijk het Duitse Stadion. Dit stadion was gebouwd voor de Olympische Spelen van 1916, die vanwege de Eerste Wereldoorlog niet doorgingen. Voor de nieuwe editie 1936 wilden de Duitsers een geheel nieuw stadion. Het Olympiastadion werd officieel geopend op 1 augustus 1936, tijdens de openingsceremonie van de Olympische Spelen.

Het stadion bestaan nog steeds, maar is sinds de Tweede Wereldoorlog wel enkele keren gerenoveerd. Tegenwoordig is het Olympiastadion de thuisbasis van voetbalclub Hertha BSC. Ook worden er nog geregeld atletiekwedstrijden gehouden.

Nationaal-socialisme

Tijdens de Spelen van 1936 werden er voor het eerst sportbeelden rechtstreeks uitgezonden. Hiervoor werden op verschillende plekken in Berlijn grote videoschermen geplaatst. De openingsceremonie in het gloednieuw stadion werd bijgewoond door maar liefst 100.000 toeschouwers, van wie het grootste deel de Hitler-groet bracht. Tijdens de opening vloog de beroemde Hindenburg-zeppelin laag over het stadion.

Voor de Duitsers waren de Olympische Spelen van 1936 een uitgelezen mogelijkheid om de wereld, maar vooral ook de eigen bevolking te imponeren met de ‘eigen grootsheid’. Natuurlijk waren de olympische ringen te zien op allerlei vlaggen in de stad, maar de vlaggen met hakenkruisen waren een stuk dominanter. Wel hadden de nazi’s borden met antisemitische teksten tijdelijk uit de hoofdstad verwijderd, om de buitenlandse bezoekers niet tegen het hoofd te storen. Ook had Hitler besloten om de invoering van verschillende anti-Joodse wetten uit te stellen tot na de Olympische Spelen. Hitler gebruikte de Spelen ook voor een grootscheepse renovatie van zijn stad.

Fakkeltocht

Tijdens de Olympische Spelen van 1928 in Amsterdam was voor het eerst het olympisch vuur ontstoken. Dit vuur werd toen nog gewoon aangestoken door een medewerker van het plaatselijke gasbedrijf.

In 1936 ging dit anders. Op verzoek van het hoofd van de organisatie werd het Olympisch vuur toen in Olympia, aan de voet van de zogeheten Kronosheuvel, met een vergrootglas ontstoken. Via een estafetteloop, waar meer dan 3400 lopers aan deelnamen, werd het vuur vervolgens naar het stadion in Berlijn gebracht. Daar werd de vlam onthaald door 20.000 leden van de Hitlerjugend en 40.000 leden van de SA (Sturmabteilung). Tijdens de openingsceremonie bracht de Duitse atleet Fritz Schilgen de vlam het stadion binnen.

Sportief

Vanuit het perspectief van de nazi’s bezien, was het een grote smet dat de zwarte atleet Jesse Owens dé ster van de Olympische Spelen van 1936 werd. De Amerikaan won maar liefst vier keer goud: op de 100 meter, 200 meter, de 4×100 meter estafette én bij het verspringen. Vooral de laatste zege van de Amerikaan was pijnlijk voor de nazi’s. Owens versloeg bij het verspringen namelijk de Duitse topfavoriet Luz Long, een blanke en blonde atleet die door de nazi’s werd beschouwd als dé personificatie van het ‘superieure arische ras’.

Terwijl verschillende nationaal-socialisten na de nederlaag knarsetandend op de tribune zaten, toonde Long zich sportief door Jesse Owens gewoon te feliciteren met zijn olympische overwinning. De twee raakten uiteindelijk bevriend en zouden nog geregeld met elkaar corresponderen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog kwam daar een einde aan. Luz Long moest dienst nemen in het leger en sneuvelde op 14 juli 1943 tijdens de landing van de nazi’s op Sicilië. Jesse Owens verklaarde na afloop van de Spelen hoezeer hij de felicitatie van de Duitse atleet had gewaardeerd:

Er was veel moed voor nodig om vriendschap met mij te sluiten voor de ogen van Hitler. (…) Al mijn medailles en bekers vallen in het niet bij de 24-karaats vriendschap die ik op dat moment voor Luz Long voelde. Hitler moet gek geworden zijn bij het zien van onze omhelzing.

Geen warm onthaal voor de ster

In eigen land werd kampioen Jesse Owens na de Spelen overigens niet met alle egards ontvangen. De Amerikaanse president Franklin Delano Roosevelt weigerde hem zelfs te ontvangen op het Witte Huis, uit angst dat dit hem stemmen zou kosten bij de volgende verkiezingen. Owens werd in Amerika ook niet uitgeroepen tot sportman van het jaar. De Amerikanen gaven die titel liever aan een blanke sporter.

De Duitsers wonnen wel het medailleklassement. Met overmacht. Het land pakte maar liefst 33 keer goud, 26 keer zilver en 30 keer brons. Nederland eindigde als negende, met 6 gouden, 4 zilveren en 7 bronzen medailles. De meest succesvolle deelnemer was zwemster Hendrika ‘Rie’ Mastenbroek. Zij keerde met drie gouden en één zilveren medaille huiswaarts.

Leni Riefenstahl

De Duitse cineaste Leni Riefenstahl kreeg opdracht een film te maken over de Olympische Spelen in Berlijn. Deze film, Olympia, verscheen in 1938 in twee delen: Fest der Völker en Fest der Schönheit. Bekijk die films hier.

Riefenstahl werd later bekritiseerd omdat ze een typische nazi-film zou hebben gemaakt. De cineaste, die ook een film maakte over een NSDAP-partijdag in Neurenberg, beweerde echter niet geïnteresseerd te zijn geweest in politiek. Ze had naar eigen zeggen alleen maar mooie films willen maken. Riefenstahl verklaarde zelfs enigszins in conflict te zijn gekomen met het nazi-regime, omdat ze in Olympia ook beelden van de overwinning van zwarte sporters toonde.

Boek: 1936 – Wij gingen naar Berlijn

Openingsceremonie van de Olympische Spelen van 1936:

Bronnen ▼