Dagelijks worden er zegswijzen en uitdrukkingen gebruikt waarvan de oorspronkelijke betekenis onbekend is. Wie denkt er bij “iemand in de luren leggen” nog aan de doeken, waarin kinderen met Engelse ziekte werden gewikkeld om het kromtrekken van armen en benen tegen te gaan?
Veel uitdrukkingen die ontleend zijn aan dergelijke voorwerpen kan men tegenwoordig alleen nog in musea bekijken. In de rubriek Taalmuseum worden historische gebruiksvoorwerpen en praktijken gekoppeld aan Nederlandse uitdrukkingen en zegswijzen.
Hij is een pechvogel
Betekenis: Hij is een ongelukkig persoon.
Verklaring: De pechvogel is een pop in de vorm van een vogel, die vroeger gebruikt werd als strafmiddel in het onderwijs. Deze pop was gevuld met zaagsel of erwten. Als een leerling zich misdroeg dan gooide de meester de pechvogel naar de leerling. Deze moest die dan terugbrengen naar de meester en kreeg daarna een klap op de hand met de plak. Dit is een korte stok met een houten schijf aan het uiteinde. Met deze plak regeerde de meester zijn leerlingen, zoals blijkt uit de volgende oude tekst (bij een ets van Noach van der Meer):
“De schoolvos geeft een plak om een geringe fout.
Zijn slag is dubbelt raak als ’t kind de hand ophoudt;
Hij doet die in de hand en aan knokels klemmen.
’t Is een pedante gek wiens plak zijn drift moet temmen.”
De plak verkeerde meestal in het gezelschap van de roede of de gard en op het uithangbord van de Latijnse school waren roede en plak vaak samen afgebeeld. Pedagogiosch staan lichaamsstraffen niet hoog meer genoteerd. Toch werden zij aan het begin van de twintigste eeuw nog wel toegepast. Met afgrijzen wijst de vakliteratuur op het lot van Luther, die op één morgen vijftien keer werd gekastijd en op een statistisch aangelegde Schwabische schoolmeester, die aan de hand van een pijnlijk nauwkeurige boekhouding vast kon stellen dat hij in zijn vijftigjarige loopbaan 2.227.932 tuchtigingen had verstrekt. Dat is gemiddeld geteld 120 per dag of zowat 20 per uur, zodat de man wel niet aan onderwijs zal zijn toegenomen.
