Het Archief Eemland is een archivarische goudmijn voor Amersfoort en wijde omgeving. Het is hét historisch informatiecentrum voor Amersfoort en de regio Eemland. De organisatie beheert de archieven van de gemeenten Amersfoort, Baarn, Bunschoten (met eigen locatie), Eemnes, Leusden, Renswoude, Soest (ook eigen locatie) en Woudenberg. Ook heeft het de verantwoordelijkheid over de archieven van de Stichting Nationaal Monument Kamp Amersfoort. Kamp Amersfoort was een gewelddadig doorgangs- en strafkamp van de Duitse bezetter, waar tussen 1941 en 1945 ongeveer 37.000 mensen voor korte of langere tijd gevangen zaten.
Het archief beslaat ongeveer 3,5 kilometer aan documenten, heeft een beeldcollectie van 45.000 foto’s, een aanzienlijke kaartcollectie, een groeiende audiovisuele collectie en een rijke historische bibliotheek.
Publiek Geheim
Een van de recente activiteiten was het samenstellen van een app: Publiek Geheim; een applicatie waarmee een selectie uit het archief leesbaar is gemaakt voor gebruik op een iPad. Archief Eemland noemt Publiek Geheim een digitale ontmoeting met Amersfoorters van gisteren. De app is te downloaden via iTunes voor 0,99 euro. De archiefinstelling:
“In de digitale magazines zijn ontroerende, indrukwekkende, emotionele en spannende verhalen te lezen over markante vrouwen en mannen uit alle lagen van de bevolking, van een beroemde architect tot een eenvoudig dienstmeisje uit de Langestraat. Allemaal hebben zij hun sporen achtergelaten in Archief Eemland.”
Publiek Geheim is het resultaat van de inspanningen van een team van (vrijwillige) onderzoekers, die twintig personen uit Amersfoort en elders in het Eemland selecteerden en in de archieven op zoek gingen naar hun persoonlijke verhalen. Die verhalen worden op interactieve wijze geĂ¯llustreerd met beelden uit de beschikbare rijke fotocollectie van Archief Eemland. Ook zijn filmpjes en veel archiefdocumenten te zien. Zo is een uniek historisch digitaal monument ontstaan over Amersfoort en wijde omgeving.
Verouderde trailer van Publiek Geheim op de promotiepagina van Publiek Geheim. Er worden op de app niet twaalf, maar sinds oktober 2014 twintig levensverhalen verteld.
Swipen
De app heeft een simpele gebruiksaanwijzing. Door middel van ‘swipen’ is alles bereikbaar. Swipen is het bladeren door de inhoud door met de vinger op het aanraakscherm in de gewenste richting te bewegen: naar links om bij een gewenst figuur terecht te komen; omlaag om zijn/haar levensbeschrijving te lezen en naar boven, om terug te keren naar de introductie.
Alle besproken figuren lieten hun sporen na in Amersfoort of het Eemland. Ze danken hun bekendheid soms aan activiteiten buiten de regio, zoals Gerard Pos, oprichter van de ANWB, wiens naam voortleeft in de Posbank. Of juist niet, zoals Rebecca van Goor (1856-1894), die werd geboren in Apeldoorn en opgroeide in een armenkolonie. Zij ging (wanneer?; haar naam staat in een dienstbodenregister!) in dienst bij het gezin van Jacob Herchel; een rijke Joodse familie. ‘Een leven lang trouwe dienst’, heet haar ‘magazine’ in de app, want ze ging er nooit meer weg. Herschel overleed in 1873. Zij erfde 600 gulden; een groot bedrag in die tijd. Ze bleef trouw aan zijn weduwe, werd haar gezelschapsdame en vertrok met haar naar Amsterdam, tot het overlijden in 1894. Toen keerde ze terug naar haar zussen in Meppel, waar ze in 1902 stierf. Ze liet haar zusters 3888,30 gulden na; een ongekend hoog bedrag voor zo’n eenvoudige vrouw, die haar laatste rustplaats vond op de Joodse begraafplaats.
Kamp Amersfoort
De samenstellers zijn er in geslaagd een zeer gevarieerde selectie oud-inwoners voor het voetlicht te brengen. De complete inhoud wordt vermeld in de laatste alinea van dit verhaal, onder ‘Twintig personen’. Zeer indrukwekkend is bijvoorbeeld het verhaal van Loes van Overeem (1907-1980); de ‘Engel van Amersfoort’. De verpleeghulp drong als Rode Kruis-helpster door tot Kamp Amersfoort, waar gevangenen door de Duitsers onder erbarmelijke omstandigheden werden opgeborgen.
Aanvankelijk werd het Rode Kruis de toegang geweigerd, maar Loes wist SS-Brigadeföhrer Wilhelm Harster ervan te overtuigen Rode Kruis-pakketten toe te laten voor de gevangenen. Onder meer met het argument dat de overbevolking van de barakken zou kunnen leiden tot een toename van de homoseksuele relaties. De leefomstandigheden voor de gevangenen verbeterden, maar pas in april 1943 kregen Loes en haar man, een arts, ‘als enigen’ toegang. De dokter mocht de gevangenen onderzoeken en hen medicijnen voorschrijven.
Toen de geallieerden in 1944 de Nederlandse grens naderden wilden de Duitsers de gevangenen van Kamp Amersfoort deporteren naar Duitsland. Loes van Overeem verklaarde dat ze het kamp niet zou verlaten. Commandant Berg besloot haar niet het kamp uit te zetten, maar wel alle medewerking te staken: voor haar geen bed, of was- of kookgelegenheid. Ze sliep op de betonnen vloer, totdat de commandant zijn tegenwerking staakte. Toen de bevrijding naderde en de Duitsers het kamp verlieten werd Loes van Overeem benoemd tot commandant van het Kamp Amersfoort.
In het vervolg het verhaal wordt haar rol nader beschreven en uitgelegd wat zich in Kamp Amersfoort af heeft gespeeld. Ook is er een verslag van de bevrijding en het werk van Loes na de oorlog: hulp aan vluchtelingen uit Nederlands-Indië en hulpverlening na de Watersnoodramp van 1953. Ze overleed in 1980, 73 jaar oud. De Appelweg, de weg naar Kamp Amersfoort, heet tegenwoordig Loes van Overeemlaan.
Archief sinds 1342
Jorden van der Maeth (<1550-1626) was een Amersfoorter wiens rijke familie tussen 1342 en vandaag bijdragen aan het Archief Eemland heeft geleverd. Jorden had een bijzondere relatie met De Armen de Poth. Een van de eerste documenten in het archief leert dat Jorden in 1591 wilde trouwen met Johanna van Droffelaar. Zijn moeder was daar fel tegen, maar toen Johanna dertig jaar was bepaalde de rechter dat er geen wettelijke bezwaren meer waren. Hoe het huwelijk standhield is onbekend, maar toen Jorden in 1626 overleed kreeg hij een grafsteen in de Sint Joriskerk. Hij bepaalde in zijn testament dat al zijn bezittingen voor zijn zoon en dochter waren, behalve als er geen kinderen waren; dan vervielen zijn bezittingen aan de pastoor. En als dat niet mogelijk was – ‘in de roerige tijden van de tachtigjarige oorlog wist je het maar nooit’ – ging alles naar de Armen de Poth. Nageslacht en pastoor ontbraken, maar de familie van zijn moeder maakte bezwaar, wat leidde tot zeven jaar procederen. In 1634 gingen de bezittingen naar de Armen.
In dit hoofdstuk is verder uitvoerig aandacht voor het eeuwenoude archief van de stichting, dat zelfs nog in een comptoir werd opgeborgen waarvoor drie sleutels nodig waren. Desondanks is het toegankelijk gebleven. Ook wordt nader ingegaan op de positie van de katholieken na 1616, toen ze paria’s werden in het door de gereformeerden van de Synode van Dordrecht overheerste openbare leven.
Architect van Gouden Eeuw
Jacob van Campen (1596-1657), de grootste architect van de Gouden Eeuw, die onder meer het Paleis op de Dam ontwierp, dankt zijn vermelding op de app aan het feit dat hij net buiten Amersfoort een landgoed bewoonde. Dat ‘leengoed van Randenbroek’ wordt uitvoerig besproken, met kaarten, foto’s, hoofdstukjes over de jacht en een bespreking van de Wegh der Weegen de zestig meter brede weg tussen Amersfoort en Utrecht die door Van Campen tussen 1648 en 1652 werd ontworpen; nu de N237. Tot die tijd liepen er slechts enkele zandpaden door woest heidegebied.
In het verhaal wordt uitvoerig ingegaan op de betekenis van Van Campen voor de infrastructuur van het Eemland. Ook liet hij een schilderij na, ‘Het laatste oordeel’, dat bedoeld was voor het door hem ontworpen stadhuis, in ‘De Vierschaar’; de ruimte waar schout en schepenen hun doodvonnissen uitspraken. Maar het werd afgekeurd. Het hangt nu in de Sint Joriskerk in Amersfoort, waar Van Campen ook begraven werd.
Twintig personen
Op de app aandacht voor twintig levensverhalen van personen uit het Eemland: Benjamin Cohen, tabakshandelaar, bankier, geleerde en weldoener in de achttiende eeuw; Gerard Pos, ‘de paden op, de lanen in’, met de oprichter van de ANWB; Anna de Beaufort, daadkrachtige grootgrondbezitster met hart voor de gemeenschap; Mathias Withoos, zeventiende-eeuwse meester met oog voor Amersfoort; Loes van Overeem, de heldin van Kamp Amersfoort; Jorden van der Maeth, schatrijke Amersfoorter die rond 1600 zorgde voor de armen; Renske Nieweg, die zingend op weg was naar een betere samenleving; Daan Mullock Houwer, een weesjongen opklom tot een geliefd directeur van een jeugdinstelling; Wilhelmina Aartje Vedder, een koninklijk petekind uit Spakenburg; Jules Frank, een joodse slager die in de oorlog werd weggevoerd, maar een indrukwekkend dagboek achterliet; Marie Viersag, de Grand Old Lady van Amersfoortse zwemsport; Willem Hendrik Kam, gedegen architect die meer dan 1650 gebouwen in Amersfoort realiseerde; Gerrit van Eijken, stadsmuziekmeester die het muzikale leven in Amersfoort vorm gaf; Rebecca van Goor, een dienstmeisje in de negentiende eeuw dat haar hele leven trouw bleef aan Ă©Ă©n baas; Jacob van Campen, architect van wereldklasse met een buitenhuis in Amersfoort; August Eysinck, jonge snelheidsduivel met neus voor zaken; HenriĂ«tta de Holl, directrice van huishoudschool die van huishouden een beroep maakte; Johan Wolbers, grootindustrieel in schoensmeer en tandpasta; Pieter Graaff, eigenzinnige spoorwegemployĂ© die het opnam voor de gewone man en Glorie van Havik, een vrouwelijke bierbrouwer uit de vijftiende eeuw met zeker tien collega’s.
De iPad-app Publiek Geheim in de App Store
