André Horlings
De Maygaren zijn sluipend bezig met de voorbereiding van een terugkeer van een Groot-Hongarije. Het land heeft een wet aangenomen die de Hongaarse nationaliteit toestaat voor alle mensen met Hongaarse voorouders. Toen de kaart van Europa na de Eerste Wereldoorlog opnieuw werd getekend kwam Hongarije er door diverse oorzaken bekaaid af. In de omringende buurlanden leven daardoor nog steeds grote of kleinere Hongaarse minderheden.
Het is één van de irritatiepunten binnen de Europese Unie. Hongarije ontwikkelt zich daar, met succes, tot een dissident. Dat is verrassend. In de nadagen van de Sovjet-Unie heette het land ‘de vrolijkste barak van het kamp’. Toen de Berlijnse Muur begon af te brokkelen en duizenden Oostduitsers de wijk namen naar het Westen gebeurde dat via Hongarije. Hongarije was zelfs het eerste Oost-Europese land dat symbolisch het prikkeldraad doorknipte aan de grens met Oostenrijk.
Terwijl er nu heftige kritiek van de EU is tegen het ondemocratische bewind in Polen, dat in snel tempo bezig is zijn democratische verworvenheden af te breken, toont Hongarije zich een bondgenoot tegen de regeldrang van Brussel, en omgekeerd. En omdat besluiten over het lidmaatschap binnen de EU met eenparigheid van stemmen moeten worden genomen lukt het vooralsnog niet de twee landen tot de orde te roepen.
Beter wordt het niet
Beter wordt het niet lijkt een voorspelling voor de toekomst van de Europese Unie. Het is de titel van een boeiend boek waarin NRC-correspondent Caroline de Gruyter de geschiedenis van Europese Unie vergelijkt met de historie van het Habsburgse keizerrijk. Ook in dat land was Hongarije een buitenbeentje.
Europeanen klagen graag dat de Europese Unie zo verdeeld is, zo traag en zo zwak. Maar het Habsburgse rijk was net zo. Tijdrekken, conflicten vermijden, permanente hervormingen en lelijke compromissen waren de kenmerken van het Habsburgse bestuur dat tientallen volkeren, nationaliteiten, talen en culturen moest verenigen. Toch hielden de keizers dat zeshonderd jaar lang vol. Totdat de Eerste Wereldoorlog de nekslag gaf.
De Gruijter is daarom optimistisch over de levenskansen van de krakkemikkige Europese Unie.
Habsburgse Nederlanden
Ook ons grondgebied was, sinds 1482, onderdeel van het Habsburgse Rijk; zelfs ook nog als de Spaanse Nederlanden. Daarom werd Filips II volgens het Wilhelmus als ‘Koning van Hispanje’ ook door de kritische Willem van Oranje geëerd. Tot 1581, toen in het Plakkaat van Verlatinghe afscheid van de vorst en, wat de noordelijke provincies betreft, het Habsburgse Rijk werd genomen.
Het zuiden bleef onder de hoede van de Habsburgers die intussen vanuit Wenen werden geregeerd. Toen ik op school zat begreep ik niet waarom België vroeger tot de ‘Oostenrijkse Nederlanden’ behoorde: daar waren toch geen bergen?
Habsburgse invloed
Haar voorbeelden zijn vaak heel simpel. Vlak voor haar verhuizing uit Wenen kijkt ze uit op een plantsoen, zonder hek, waar onder begeleiding van twee juffen kleuters spelen. Gedisciplineerd, geen kind rent de straat op; kom daar eens om in Nederland. Haar oog valt op de straatnaam; het parkje is genoemd naar Katharina Schratt. Wie was dat eigenlijk? Een buurvrouw weet dat ze een vriendin was van keizer Franz Josef I. Omdat keizerin Sissi zelden in Wenen was koos zij de Oostenrijkse actrice (1853-1940) om de oude man gezelschap te houden. Er is een hardnekkig gerucht dat hij na de moord op Sissi in het geheim met haar trouwde.
Humoristische maar realistische animatie van ‘The Rise and Fall of the Austro-Hungarian Empire’, die ook duidelijk maakt hoe dat rijk uiteen viel in ruim tien aparte staten. (Engels met ondertiteling)
Melting pot
Caroline de Gruyter beschrijft het Habsburgse rijk als een melting pot. De Oostenrijkse monarchie vertegenwoordigde een veelvoud aan volkeren uit hedendaags Oostenrijk, Hongarije, Bosnië en Herzegovina, Kroatië, Tsjechië, Slowakije, Slovenië en delen van Italië, Montenegro, Polen, Roemenië, Servië en Oekraïne. Elk land kende zijn eigen talen, dialecten, groeperingen, rassen en conflicten.
Voor de Eerste Wereldoorlog woonde 13 procent van de Europeanen in het Habsburgse rijk. De interne markt omvatte het huidige Oostenrijk, Tsjechië, Slowakije, Kroatië en Hongarije en delen van Italië, Polen, Roemenië, Oekraïne en het voormalige Joegoslavië. De vereniging van zoveel verschillende volkeren was een bron van conflicten, die meestal werden opgelost door een eindeloze stroom aan compromissen waarmee niemand echt tevreden kon zijn.
In 2007 wees een onderzoek in Londen uit dat, hoe zichtbaarder de grenzen waren tussen de verschillende talengemeenschappen en etnische groepen, hoe meer de interne integratie toenam. Toen het Habsburgse rijk in 1918 uiteenviel gebeurde dat juist op de breuklijnen.
Het belang van Wenen leek in de loop van de twintigste eeuw te verminderen. Sinds de val van de Muur is het inwonertal weer uitgedijd: van één miljoen tot 1,9 miljoen inwoners.
Als je dak kapot is komt er een Poolse dakdekker. Het kindermeisje van de benedenburen komt uit Slowakije. Ons biedemeierhuis heeft zulke dikke muren dat de wifi er niet doorheen komt. De man die wifiboosters neer komt zetten is een Hongaar. Van alle 21.000 nachtzusters in Wenen komen er 20.000 uit Oost-Europa; er werden speciale regelingen gemaakt om tijdens de Corona verzekerd te zijn van hun komst, anders zou de zorg instorten. De grens met Oekraïne is dichterbij dan die met Zwitserland.
Keizerlijk en Koninklijk
In de achttiende en negentiende eeuw kwamen de Hongaren enkele keren in opstand tegen de Oostenrijkers. De vrijheidsstrijd van 1848, de Hongaarse Revolutie, wordt nog elk jaar op 15 maart herdacht.
In 1867 bereikten Oostenrijk en Hongarije het compromis. Het huis Habsburg stond toe de macht te delen met de gescheiden Hongaarse regering. Daardoor kreeg het koninkrijk Hongarije een min of meer gelijkwaardige status in de Oostenrijks-Hongaarse Dubbelmonarchie. De Oostenrijkse monarchie stond daarna bekend als de Keizerlijke en Koninklijke monarchie (K.u.K). De afkorting verwijst naar het feit dat het staatshoofd van Oostenrijk-Hongarije, Frans Jozef I, zowel keizer van Oostenrijk als koning van Hongarije was.
De dubbelmonarchie bleef eenenvijftig jaar bestaan, tot ze werd ontbonden op 31 oktober 1918, na een militaire nederlaag op het Italiaans front van de Eerste Wereldoorlog.
Eerste Wereldoorlog
De Eerste Wereldoorlog begon met de moord op de Oostenrijkse troonopvolger Frans Ferdinand en zijn vrouw in Sarajevo. Kennelijk had half Europa op een oorlog zitten wachten. De onuitvoerbare ultimatums vlogen over en weer en uiteindelijk begon het Duitse leger met de uitvoering van het Schlieffenplan dat voorzag in een militaire tangbeweging in de richting van Parijs. De Duitse soldaten begonnen enthousiast aan hun frische, fröhliche Krieg en waren ervan overtuigd voor Kerstmis weer thuis te zijn. Maar ze liepen vast in de modder van Vlaanderen en Frankrijk voor een uitzichtloze loopgravenoorlog die vier jaar zou duren.
Eind 1918 liep werd ‘het hele Habsburgse breiwerk’ binnen een paar weken uitgerafeld. Caroline de Gruyter:
Eindeloze OExit
De ellende eindigde in een financiële crisis die zijn weerga niet heeft. Onderstaande video maakt dat onmiskenbaar duidelijk:
Een indrukwekkende video, The Final Days of Austria-Hungary maakt, per dag tussen 8 oktober 1918 tot 18 januari 1919, duidelijk hoe Oostenrijk-Hongarije uit elkaar viel en welke ingewikkelde onderhandelingen er door allerlei nationaliteiten werden gevoerd om de eigen krenten uit de taart te pikken. Daarna zou het nog tot juli 1921 duren totdat de buit definitief verdeeld was over Oostenrijk, Tsjechoslowakije, Hongarije, Roemenië en het Koninkrijk der Serviërs, Kroaten en Slovenen (Joegoslavië).
Hongarije kwam er bekaaid af. De koek was al grotendeels verdeeld toen dat land aan de beurt was. Bovendien hadden de geallieerden geen behoefte aan een machtige staat in Centraal Europa. Hongaarse eisen werden in de wind geslagen. Hoewel Hongarije geen schuld had aan de oorlog werd het land er toch verantwoordelijk voor gehouden. De geallieerden verzekerden dat buurlanden niet zouden worden belast met de bezetting van het land, want Hongarije was bang dat ze dan niet meer zouden verdwijnen, maar dat gebeurde toch. Het gevolg was dat de omringende landen belangrijke Hongaarse minderheden kennen. Het Hongaarse geheugen is onaangetast gebleven: hun nakomelingen kunnen nu, honderd jaar later, alsnog van Hongaarse paspoorten worden voorzien.
Otto van Habsburg
Caroline de Gruyter ziet één persoon als symbolische verbintenis tussen het Habsburgse rijk en de Europese Unie: Otto van Habsburg (1912-2011), de zoon van de laatste keizer Karl, die nog langdurig keizerlijke ambities koesterde.
Otto was een echte Europeaan. De Oostenrijkers hadden zijn paspoort afgepakt en zo was hij vanzelf een Europees burger geworden. Hij had uiteindelijk vier nationaliteiten en sprak tien talen, waaronder Hongaars en Latijn. (…) Hij woonde als kind in Zwitserland, Portugal, Spanje en België. (…) In 1937 schreef hij nog dat ‘de meeste Oostenrijkers mij als vredeskeizer willen’.
Later stelde hij dat de verschillende culturen niet moesten versmelten maar onder één dak leven zonder hun eigenheid kwijt te raken. Er moest een christelijk Europa komen (Turkije hoorde daar niet bij) waar iedereen, ook Europese landen achter het IJzeren Gordijn, bij moest komen.
Uiteindelijk concludeerde hij dat er iets veel groter en belangrijker bestaat dan Oostenrijk en Hongarije alleen. Tot het eind van zijn dagen was hij bezig de brokstukken van Europa weer aan elkaar te lijmen.
Misverstanden over Europa
Caroline de Gruyter haalt het boek Der Europeische Traum van de Duitse auteur Aleida Assman aan die tot de conclusie kwam dat de mensen die de EU graag willen vastpinnen op een enkele eigenschap – een markt, bezettingsmacht of juist een gemarkeerde federatie – steeds ongelijk hebben: ‘Het is alles en tegelijk niets van dat alles. Europa is een permanente bouwput en past in geen enkele categorie’.
Volgens De Gruyter bestaan er veel misverstanden over Europa:
‘Sommige mensen zetten de EU neer als een superstaat die langzaam bezig is nationale democratieën te wurgen en over te nemen. Andere zien het juist als een mislukt politiek experiment om Europeanen bijeen te brengen. In beide kampen heerst teleurstelling’.
Beide vinden met hun bittere oordeel nogal wat aanhang. Maar volgens De Gruijter slaan ze de plank mis. ‘Ze domineren niet alleen alles, maar saboteren vaak ook pogingen om de Europese politiek democratischer en transparanter te maken en de besluitvorming te vergemakkelijken. Liefst zouden zij alles in nationale handen houden en alles achter gesloten deuren blijven beslissen’.
Omdat het de landen zijn die de beslissingen nemen in de EU zal het volgens haar altijd blijven botsen. ‘Want landen hebben verschillende belangen, taboes, tradities en hang-ups. Die botsingen zijn er altijd geweest. Vroeger liep dat eens in de zoveel jaar uit de klauwen. Dan kwam er oorlog’,
Volgens Caroline de Gruyter is de EU, net zoals het Habsburgse rijk dat was, in permanente metamorfose. ‘En ook al gaan die veranderingen voor sommigen te traag en zijn ze halfbakken; dat is de natuur van het beestje. Het is nooit af’.
Economische wereldmacht
Rob de Wijk, deskundige op het gebied van internationale betrekkingen en veiligheidszaken, begon onlangs in een boek de problemen te beschrijven van de Europese Unie, die laveert in geopolitieke en financiële crisissen, de klimaatverandering, Brexit en corona, terwijl Rusland en China de EU uit elkaar proberen te spelen. Terwijl hij aan het schrijven was kwam hij geleidelijk tot de conclusie dat Europa, behalve een vat vol tegenstellingen, veel macht heeft gekregen.
In De Slag om Europa legt hij uit dat de Unie met veel geruzie overeenstemming bereikt aan welke normen en waarden de lidstaten zich hebben te houden en welke kwaliteitseisen er worden gesteld aan de te importeren producten. De belangrijkste ontdekking van De Wijk is dat de exportlanden zich daar aan houden. Europa is, zonder er nadrukkelijk naar te streven, een economische wereldmacht geworden.
Boek: Beter wordt het niet – Caroline de Gruyter
Bekijk dit boek bij:
