Quint Ondaatje en de revolutie van Utrecht (1786)

Er komt een gevelsteen aan de buitenkant van het Utrechtse stadhuis, ter ere van patriottenleider Pieter Quint Ondaatje die in 1786 samen met andere patriotten een revolutie in Utrecht ontketende. Onder zijn leiding werd in 1786 het gehate Utrechtse stadsbestuur afgezet en kreeg de stad een door de burgerij verkozen bestuur.

Het initiatief voor de steen is genomen door het Utrechts Geveltekenfonds (UGTF). Dit fonds pleit al lang voor een uitgebreider eerbetoon voor Ondaatje dan het eenvoudige bordje dat eerder geplaatst werd aan zijn toenmalige woonhuis aan de Lange Nieuwstraat 18. De gemeenteraad en het college van burgemeester en wethouders spraken zich vorig jaar uit voor het plaatsen van een gevelsteen.

Ondaatje kwam uit het toenmalige Ceylon, nu Sri Lanka, en had een Tamilse dominee als vader en een Nederlandse moeder. Op veertienjarige leeftijd vertrok hij naar Nederland om in Amsterdam naar de Latijnse school te gaan. Hierna volgde hij een studie rechten in Utrecht. Ondaatje zorgde onder meer voor ophef met petities die hij aan de vroedschap richtte. Hierin beklaagde hij zich over het gebrek aan zeggenschap van de burgerij en over de in zijn ogen te grote macht van de stadhouder, onder meer waar het de aanstelling van nieuwe leden van het vroedschap betrof. Die macht was inderdaad vrij groot. Volgens een oud reglement van de provincie Utrecht uit 1674 moesten leden van de vroedschap bijvoorbeeld ieder jaar aftreden, om vervolgens door de stadhouder te worden herbenoemd. Nieuwe leden werden door hem gekozen uit een nominatielijst en in veel gevallen bepaalde de stadhouder ook wie er überhaupt op deze nominatielijsten kwamen. Op deze manier had de stadhouder een flinke vinger in de pap waar het het bestuur van de stad betrof. Ook de invloed van de corrupte orangist Willem Nicolaas Pesters op het Utrechtse stadsbestuur was Ondaatje en de andere patriotten een doorn in het oog.

In Utrecht kreeg Ondaatje de leiding over de schutterij, samen met Jan van Lidt de Jeude. Na verloop van tijd ontwikkelde deze schutterij zich onder leiding van dit duo tot een soort vrijkorps en politiek gezelschap. Uiteindelijk hoopte Ondaatje met het korps de gehate orangisten in Utrecht af te kunnen zetten. In ieder geval zette hij met zijn schutters zoveel mogelijk druk op het gemeentebestuur om er zo democratische hervormingen door te krijgen.

In het voorjaar van 1785 nam de onvrede onder de burgerpatriotten toe nadat Jonathan Sichterman tot lid van de vroedschap was gekozen. Deze Sichterman lag niet goed bij de Utrechtse burgerpatriotten omdat hij zich eerder tegen de instelling van een zogeheten college van burger-gecommiteerden had gekeerd. Ondaatje ontpopte zich steeds meer tot de leider van de patriottistische beweging. Zijn tegenstanders probeerden de leider van de hervormingsgezinden soms met racistische opmerkingen in diskrediet te brengen. Vanwege zijn afkomst werd hij bijvoorbeeld eens betiteld als een…

“…zwart dier vol lastervonden.”

…en een:

“…vreemdeling uit slavenland”.

Democratisch reglement

Mei 1785 presenteerde Ondaatje samen met andere prominente patriotten een Concept reglement op de regeeringsbestelling van de provincie Utrecht: pointen tot redres der bezwaaren. Hiermee kregen de burgerpatriotten een manifest in de strijd voor meer politieke vrijheid. Het opgestelde reglement draaide in hoofdzaak om drie punten. Historicus Niek van Sas schrijft hierover in De metamorfose van Nederland:

“Ten eerste zou de vroedschap voortaan permanent zijn. Dat wil zeggen: de leden kregen – eenmaal gekozen – zitting voor het leven en waren niet meer elk jaar in principe door de stadhouder afzetbaar. […] Het tweede hoofdpunt beoogde het contact tussen regent en burger te herstellen door de burgerij het recht te geven haar regenten zelf te kiezen. Het derde hoofdpunt betrof de instelling van een college van burgergecommitteerden als tegenwicht voor de – nu permanent geworden – vroedschap.”

December 1785 nam de spanning in de stad verder toe. Een felle campagne van de patriotten voor de invoering van het nieuwe democratische stedelijk reglement had nog tot niets geleid. De vroedschap hield vast aan de oude wijze van bestuur en Ondaatje besloot de zaak toen op het spits te drijven. Op 19 december slaagde hij erin een volksmenigte bijeen te brengen en trok vervolgens op naar het stadhuis om daar van het stadsbestuur te eisen dat het democratisch reglement binnen drie maanden werd ingevoerd. De patriottische minderheid van het vroedschap liet weten de eisen te willen inwilligen. De overige leden wilden er echter niets van weten. De vertegenwoordigers van de patriotten lieten daarop weten het er niet bij te laten zitten, waarna de sfeer steeds grimmiger werd. Rond vier uur ’s middags omsingelden de boze patriotten het stadhuis. Uiteindelijk gaf het vroedschap toe. Het beloofde het democratisch reglement binnen drie maanden aan te nemen.

Al snel bleek dat de gezagsdragers de zaak zoveel mogelijk probeerden te vertragen en toen er in maart 1786 nog steeds niets was gebeurd ontstonden er nieuwe rellen in de stad. De vroedschap gaf hierop met tegenzin toe waarop de schutters van de stad een eed konden afleggen op het nieuwe reglement. Ook hierna bleef het vanwege nieuwe vertragingen echter onrustig in de stad. De vroedschap bleef de zaak van de patriotten tegenwerken, vooral waar het ging om de beëdiging van zogeheten burger-gecommiteerden. Op 2 augustus waren de revolutionairen er klaar mee en werd het oude vroedschap definitief afgezet. Op het Neude werden enige tijd hierna de burger-gecommiteerden officieel beëdigd waarmee de revolutie werd voltooid. Utrecht was nu de eerste stad in de Nederlanden met een democratisch bestuur.

Lang duurde de Utrechtse democratie niet, want een jaar later nam stadhouder Willem V met steun van Pruisische troepen de macht weer over. Ondanks de korte duur werd de Utrechtse beweging een inspiratiebron voor opstandige bewegingen elders in den lande en over de grenzen. Zelfs door de Amerikaanse revolutionairen werd het gebeuren met grote belangstelling gevolgd. Na de machtsovername van de stadhouder vluchtte Ondaatje naar Frankrijk.

Onthulling

De gevelsteen ter nagedachtenis aan de patriot wordt maandag 11 oktober onthuld door burgemeester Sharon Dijksma. Bij de onthulling van de steen wordt een boekje gepresenteerd over het leven van Pieter Quint Ondaatje, geschreven door Paul Krijnen in samenwerking met Rietje de Bruijn. De kosten van de gevelsteen worden betaald door de Canadese zakenman Christopher Ondaatje, een verwant van Pieter Quint Ondaatje.

Ook interessant: De Patriottentijd (1781-1787) – Patriotten tegen prinsgezinden
Boek: Patriotten en bevrijders – Simon Schama

Van Rossem Vertelt: De Utrechtse Revolutie

Bronnen ▼