Scheurbuik – Zeeziekte door vitamine C-gebrek

De ziekte scheurbuik is een bijzondere ziekte, die ontstaat door een langdurig tekort aan vitamine C. De ziekte kwam vooral sinds de ontdekkingsreizen vanaf eind vijftiende eeuw veel voor op schepen, zoals op schepen van de VOC en WIC. Naar schatting heeft scheurbuik sinds ongeveer 1500 aan zo’n twee miljoen zeelieden het leven gekost. De ziekte wordt ook wel scorbutus of scorbuut genoemd en leidde tot een langzame en pijnlijke dood.

Meer slachtoffers dan stormen, rampen en geweld

Volgens voorzichtige schattingen van historici heeft scheurbuik geleid tot meer doden op zee dan zeestormen, rampen, andere ziekten en zeeoorlogen bij elkaar. Deze stelling poneerde in 2003 de Canadese historicus Steven R. Bown in diens werk Scurvy. How a Surgeon, a Mariner, and a Gentleman Solved the Greatest Medical Mystery of the Age of Sail.

Symptomen & ziektebeeld

Scheurbuik treedt op als er enkele maanden te weinig vitamine C het menselijk lichaam inkomt. De verschijnselen die in de beginfase optreden zijn vermoeidheid, algehele lichamelijke pijn en stijve ledematen en gewrichten. Met name in de benen. Als dit een tijd aanhoudt, komen hier andere symptomen bij die ernstiger zijn. Het tandvlees zwelt op en begint te bloeden. Tanden worden zwart en raken uiteindelijk los. Ook ontstaan er spontane bloedingen onder de huid, stollen wonden niet meer goed en treedt er bloedarmoede op. Verder kan er gedragsverandering optreden bij de patiënt. Als de situatie niet verbetert, sterft de betrokken persoon uiteindelijk aan complicaties, bloedingen en/of infecties.

Korte geschiedenis van de ziekte scheurbuik

De ziekte scheurbuik komt vermoedelijk al sinds de Prehistorie en Oudheid voor. De eerste bewijzen voor de ziekte gaan, aldus de Encylopedia Britannica, terug tot ongeveer 3700 v.Chr. Archeologen vonden in botresten van een eenjarig kind sporen van karakteristieke veranderingen in de botten die op scheurbuik zouden duiden. Ook onderzoek naar het skelet van een Engels kindje uit de periode 2200 tot 1970 v.Chr. doen vermoeden dat de doodsoorzaak van dit kind met een vitamine C-tekort door scorbuut te maken had.

Ook in de tijd van de Grieken en Romeinen en daarna tijdens de Middeleeuwen, kwam scorbuut regelmatig voor. Beschrijvingen van ziektegevallen zijn onder meer te vinden bij Hippocrates, Caelius Aurelianus, Galenus, Plinius de Oudere – die beschreef hoe Romeinse soldaten in de Nederlanden leden onder scheurbuik – en bij de middeleeuwse filosoof Avicenna. Tijdens de Kruistochten (1095-1271) kwam scheurbuik ook op een vrij grote schaal voor. In diverse bronnen uit die tijd worden de typische kenmerken van scheurbuik stuk voor stuk beschreven. De daaropvolgende (grote) uitbraak van scorbutus was toen eind vijftiende eeuw de ontdekkingsreizen begonnen

Onderzoek van James Lind: gebruik jus d’orange en citroensap

De Schotse scheepsarts James Lind kwam in 1753 met een probaat middel tegen scheurbuik, namelijk het drinken van sap uit sinaasappels en citroenen. Kort hierna bouwde de Britse ontdekkingsreiziger en avonturier James Cook hierop voort, door de scheepsbemanning van Britse schepen standaard te voorzien van groenten, zoete aardappels en kokosnoten. Hierna werden citrusvruchten en groenten zo algemeen gangbaar aan boord van met name Britse schepen, dat de Engelsen hun matrozen de bijnaam limeys gaven.

Lees ook: Ziek op zee bij de VOC
Handig: artikelen over maritieme geschiedenis
Overzicht van Boeken over de scheepvaartgeschiedenis

Bronnen ▼