Het stadje Spa in de Belgische Ardennen was in 1918 het toneel van enkele van de meest beslissende gebeurtenissen van de Eerste Wereldoorlog. Vanaf het voorjaar was het Duitse hoofdkwartier er gevestigd en van daaruit vertrok de Duitse keizer in ballingschap.
Spa had toen al een paar eeuwen een internationale reputatie vanwege zijn waterbronnen. Veel groten der aarde, tot de Russische tsaar Peter de Grote aan toe, waren er geweest. Vooral voor rijke Engelsen was kuren in Spa een must, zodanig zelfs dat een kuuroord in het Engels zonder meer een spa wordt genoemd.
Om de rijke badgasten te ontvangen kwamen er hotels en allerlei attracties. Het casino van Spa is het oudste ter wereld en er kwam ook de oudste paardenrenbaan van het Europees continent. Een spoorlijn naar het stadje deed in de negentiende eeuw de toeristenstroom nog toenemen. Naast chique hotels bouwden rijke burgers en aristocraten die regelmatig in Spa verbleven, particuliere buitenverblijven, die vaak de vorm van een kasteeltje kregen.
Toen de Eerste Wereldoorlog begon was de glorie van Spa al over haar hoogtepunt heen. Het sinds 1902 in Belgiƫ geldende verbod op kansspelen betekende voor het toerisme een flinke klap en de concurrentie met buitenlandse kuuroorden was groot.
In 1914 lag Spa amper een tiental kilometer van de Duitse grens (Eupen en Malmedy behoorden toen nog tot Duitsland). Het Belgische leger had geen plannen om de dunbevolkte streek te verdedigen. Duitse troepen bezetten Spa dan ook zonder slag of stoot en in tegenstelling tot vele andere plaatsen werd de burgerbevolking niet het slachtoffer van geweld.
Aanvankelijk gebruikte het Duitse leger het kuuroord vooral voor het herstel van gewonde en zieke militairen. De badinrichtingen en verzorgingsinstellingen speelden daarbij een nuttige rol, net als de sportterreinen en theaters. Voor de bewoners was het minder prettig, want de bezetter eiste heel wat bedden, huisraad, keukengerief en dergelijke van hen op voor het Kaiserliches MilitƤr-Genesungsheim, dat meer dan vierduizend herstellende militairen verzorgde.
In de eerste maanden van 1918 moest dit Genesungsheim verhuizen naar Gembloers bij Namen om plaats te maken voor het Groot Hoofdkwartier van het Duitse leger.
Het GroĆe Hauptquartier
In oorlogstijd worden militaire hoofdkwartieren meestal verplaatst naargelang de situatie verandert. Dat was zeker het geval bij het Duitse leger tijdens de Grote Oorlog.
In augustus 1914, toen het Duitse leger massaal naar het westen oprukte, werd het GroĆe Hauptquartier gevestigd in Koblenz aan de Rijn, om al na enkele weken naar Luxemburg te verhuizen. Eind september ā het Duitse offensief was toen al tot stilstand gebracht ā werd het overgeplaatst naar de Franse stad MĆ©ziĆØres (nu Charleville-MĆ©ziĆØres) aan de Maas.
In april 1915 week de voltallige legerleiding uit naar Pless in Opper-SileziĆ« (nu de Poolse stad Pszczyna) om dichter bij het Oostenrijks-Hongaarse hoofdkwartier aan het Oostfront te zijn. In februari 1916 keerde ze terug naar MĆ©ziĆØres, toen daar in de buurt het grote offensief bij Verdun begon, om in augustus opnieuw naar Pless te gaan. Nadat generaal-veldmaarschalk Paul von Hindenburg eind 1916 chef van de generale staf was geworden, besloot hij het hoofdkwartier te vestigen in Bad Kreuznach ā ook al een kuuroord ā in het Rijnland. Dat zou zo blijven tot 8 maart 1918. Toen nam het GroĆe Hauptquartier formeel zijn intrek in Spa. Vijf dagen eerder hadden Duitsland en zijn bondgenoten in Brest-Litovsk een vredesverdrag met Rusland gesloten. De oorlog aan het Oostfront was voorbij en de Duitsers konden nu hun legers in het westen ā Frankrijk en BelgiĆ« ā concentreren. Generaal Erich Ludendorff, de nummer twee ā en de echte sterke man ā van het Duitse leger, wilde zo snel mogelijk van die toestand profiteren om een offensief aan het Westfront in te zetten.
Spa had het voordeel dat het goed gelegen was. Het stadje was gemakkelijk per spoor te bereiken. De vele hotels, vakantieverblijven en andere gebouwen maakten het geschikt om de generale staf onder te brengen. Zoals gewoonlijk lieten de Duitsers niets aan het toeval over. Er werden vooraf allerlei aanpassingswerken uitgevoerd. Zo werd het aantal telefoon- en telegraaflijnen aanzienlijk opgevoerd om met de verschillende legergroepen, legers en legerkorpsen te kunnen communiceren.
De veiligheidsmaatregelen waren streng. De stad en omliggende dorpen vormden een speciaal gebied, de ārayon Spaā, waar uitzonderlijke regels golden. Daarbinnen was nog een zone die alleen met speciale vergunningen mocht worden betreden. De bewoners van Spa mochten blijven, maar hun bewegingsvrijheid was zeer beperkt.
Het eigenlijke hoofdkwartier zetelde in het Grand HĆ“tel Britannique, een van de meest prestigieuze hotels van de stad, waarvan de oorsprong tot in de zeventiende eeuw terugging.
De luxueuze villaās in de omgeving ā die uiteraard niet door hun eigenaars werden gebruikt ā vormden een onderkomen voor hoge officieren en andere prominenten, want er waren niet alleen militairen op het hoofdkwartier. Omdat de keizer formeel opperbevelhebber was (in de praktijk liet hij, hierbij een Pruisische traditie volgend, de leiding aan de chef van de generale staf over) was zijn aanwezigheid gewenst. Dat betekende dat ook hofdignitarissen, de rijkskanselier en sommige ministers regelmatig in Spa moesten verblijven.
Aanvankelijk werd het neoklassieke kasteeltje La Fraineuse voor de keizer bestemd. Later verbleef Willem II in de Villa du Neubois, een gebouw in Normandische stijl. Wel bleef hij La Fraineuse gebruiken voor ontvangsten en vergaderingen. Hindenburg nam zijn intrek in het grote ChĆ¢teau Sous-Bois. In die verblijven werden ondergrondse schuilkelders aangelegd.
Vanuit Spa werden de grote lenteoffensieven van 1918 georganiseerd, waarmee de Duitsers hoopten toch nog de oorlog te winnen: achtereenvolgens Operatie Michael (aan de Somme, van 21 maart tot 5 april), Operatie Georgette (in Vlaanderen, van 9 tot 29 april), Operatie BlĆ¼cher-Yorck (aan de Aisne, van 27 mei tot 6 juni), Operatie Gneisenau (aan de Matz, van 9 tot 13 juni) en ten slotte Operatie Marineschutz-Reims of Friedensturm (aan de Marne, van 15 tot 18 juli). Geen van die offensieven leverden Duitsland de gehoopte doorbraak. De twee laatste waren regelrechte mislukkingen.
Tijdens de offensieven zelf verbleven Hindenburg en Ludendorff meestal niet in Spa, maar in het Franse stadje Avesnes (in Frans-Henegouwen, even ten zuiden van Maubeuge), meer dan honderdvijftig kilometer km naar het westen, en dus veel dichter bij het front. Deze vooruitgeschoven commandopost was gevestigd in het gebouw van de spaarkas van Avesnes.
Wat de keizer betreft, die pendelde regelmatig tussen Spa, Avesnes (waar ook een kasteel in de buurt voor hem gereserveerd was), Berlijn en andere plaatsen. Van zijn verblijf in Spa maakte hij gebruik om toeristische uitstapjes te maken, al dan niet vergezeld van de keizerin. Zo bezocht hij de nabije grotten van Remouchamps. Rondom de Villa du Neubois ging hij soms jagen of beoefende hij zijn geliefde tijdverdrijf: houthakken. Als hij maar even in Spa was, ging hij niet naar de villa, maar overnachtte hij in zijn luxueuze speciale trein waarmee hij zich gewoonlijk verplaatste. Op 17 juni, vlak na het voorlaatste, mislukte offensief, vierde hij in Spa met zijn generaals de dertigste verjaardag van zijn troonsbestijging. De luxe waarmee de keizer en zijn gevolg leefden, stak schril af met de toestand in Belgiƫ en ook in Duitsland zelf, waar de bevolking honger leed.
Dramatisch topoverleg
Terwijl het Groot Hoofdkwartier in Spa was, vonden daar enkele gebeurtenissen plaats die cruciaal waren voor de beĆ«indiging van de oorlog. Het ging dan vooral om besprekingen tussen politieke en militaire leiders. Het is tekenend voor de macht van de Duitse legerleiding dat de politici de militairen gingen opzoeken en niet andersom. Sommige buitenlandse leiders maakten de reis naar Spa om met Willem II en zeker ook met Hindenburg en Ludendorff te spreken. Tot de belangrijkste bezoekers behoorden kroonprins Boris van Bulgarije, de Ottomaanse grootvizier Talaat Pasja en generaal Pavlo Skoropadski, de militaire dictator van het door Duitsland bezette OekraĆÆne. Ook de vorsten van de diverse Duitse deelstaten kwamen op bezoek.
Op 12 mei 1918 ontving keizer Willem, omringd door zijn voornaamste ministers en generaals, er keizer Karel van Oostenrijk. Dat gebeurde kort nadat was uitgelekt dat de Oostenrijkse keizer geheime contacten had gelegd om tot een compromisvrede te komen. Karel ontving in Spa een echte bolwassing. Hij werd gedwongen een verbond met Duitsland te sluiten waarbij zijn rijk politiek, economisch en militair aan Berlijn ondergeschikt werd.
Begin juli vond in HĆ“tel Britannique topoverleg plaats tussen de keizer, rijkskanselier Georg von Hertling, enkele ministers en de tandem Hindenburg-Ludendorff. Minister van Buitenlandse Zaken Richard von KĆ¼hlmann, zelf niet aanwezig, had vlak daarvoor ontslag genomen. Hij had het vertrouwen van de legerleiding verloren door te zeggen dat hij voorstander was van een compromisvrede. De generaals eisten en verkregen van de politici dat ze zich vierkant zouden scharen achter een oorlogsvoering die Duitsland de volledige overwinning moest bezorgen. Een illusie, zou snel blijken.
De meest cruciale bijeenkomst was wellicht die van 13 augustus. Toen kregen de keizer, kroonprins, rijkskanselier en vicekanselier van Ludendorff te horen dat de kansen waren gekeerd en dat Duitsland de oorlog niet meer kon winnen. Op 8 augustus (door Ludendorff de āzwarte dag van het Duitse legerā genoemd) waren de geallieerden een zwaar tegenoffensief begonnen, waarin hun superioriteit duidelijk werd. Om een regelrechte nederlaag te voorkomen drongen de militairen nu aan op een akkoord met de geallieerden.
De dag daarop, 14 augustus, was de Oostenrijkse keizer opnieuw op bezoek. Karel maakte duidelijk dat zijn land uitgeput was en de oorlog niet meer kon voortzetten. De Duitsers aanvaardden dat er onderhandelingen moesten komen, maar drongen er bij de Oostenrijkers op aan om samen nog te proberen een militaire overwinning te behalen, zodat men vanuit een betere positie kon onderhandelen. Het zou meteen de laatste ontmoeting tussen de Duitse en de Oostenrijkse keizer worden. Drie maanden later waren ze beiden geen keizer meer.
Op 29 september vond een laatste topoverleg plaats tussen de Duitse politieke en militaire leiders. Diezelfde dag gaf Duitslands bondgenoot Bulgarije de strijd op. De toestand werd nu bijzonder moeilijk. Hindenburg en Ludendorff zeiden dat de oorlog niet kon worden voortgezet en drongen aan op een wapenstilstand.
Ludendorff werd een maand later door de keizer ontslagen. Willem II was toen in Berlijn. Eind oktober verliet hij met zijn speciale trein zijn hoofdstad (voorgoed, zo zou later blijken). Na een kort bezoek aan het front in Vlaanderen kwam hij op 4 november opnieuw in Spa aan.
Op 7 november vertrok uit Spa een konvooi van vijf autoās richting front, met aan boord de Duitse onderhandelaars voor een wapenstilstand. De nacht ervoor had het Duitse hoofdkwartier per radio een bericht gekregen van de geallieerde opperbevelhebber over de weg die de delegatie moest volgen om de linies te overschrijden.
De meest dramatische dag was 9 november. Iedereen zat te wachten op het nieuws over een wapenstilstand. Intussen was echter in Duitsland revolutie uitgebroken. Overal werden soldaten- en arbeidersraden gevormd. Vrijwel iedereen eiste nu de troonsafstand van de keizer.
Willem II, nog steeds in Spa, aarzelde of hij zou aftreden of niet. Tot hij in de namiddag moest vernemen dat de rijkskanselier in Berlijn zijn troonsafstand had aangekondigd. Iets later kwam het nieuws dat de Duitse republiek was uitgeroepen.
De machteloze keizer en zijn gevolg zaten in La Fraineuse terwijl zijn generaals in HĆ“tel Britannique vergaderden. Die generaals lieten de keizer weten dat hij niet op hen moest rekenen om de revolutie te onderdrukken en dat hij in het belang van het land beter kon opstappen.
Willem II begreep daarop dat zijn rijk voorbij was. Die avond werd overeengekomen dat hij naar Nederland ā de grens lag nog geen veertig kilometer verder ā zou reizen om daar asiel te vragen. Hij bracht de nacht door in zijn trein op het station van Spa. De volgende ochtend vroeg vertrok de trein, maar enkele kilometers verder stapte de (ex-)keizer uit, omdat niet kon worden gegarandeerd dat de sporen vrij waren. Hij zette de reis per auto voort tot aan de grenspost bij Eijsden. Zijn trein zou later volgen en hij kon in zijn luxewagons wachten op het asiel dat de Nederlandse regering hem zou verlenen.
Na de Duitse aftocht
Nog een dag later, 11 november, was de wapenstilstand een feit. Die verplichte de Duitse legers om Belgiƫ te verlaten en ook het Groot Hoofdkwartier stapte op. De rol van Spa in de oorlog was daarmee nog niet voorbij. Er kwam een commissie die de uitvoering van de bepalingen voor de wapenstilstand moest controleren. Die wapenstilstandscommissie, met daarin vertegenwoordigers van zowel Duitsland als de geallieerden, werd in Spa gevestigd en vergaderde in hetzelfde HƓtel Britannique. Het overleg verliep moeizaam, want er werd over alles geruziet. De wapenstilstand moest diverse keren worden verlengd tot de uiteindelijke Vrede van Versailles, op 28 juni 1919.
Het laatste bedrijf voor Spa speelde zich een jaar later af. Van 4 tot 16 juli 1920 werd in het kasteel La Fraineuse een internationale conferentie gehouden, onder voorzitterschap van de Belgische eerste minister LƩon Delacroix. Het was de eerste conferentie sinds de oorlog waarin Duitsland en de voormalige geallieerden samen aan tafel zaten. De sfeer was dan ook allesbehalve hartelijk. Het was tevens een van de laatste grote momenten van het kuuroord, want de hotels waren bevolkt door diplomaten, politici en journalisten. Hoewel Spa vandaag nog altijd veel bezoekers trekt, zowel toeristen als patiƫnten, is de elitaire sfeer uit de belle Ʃpoque verdwenen.
Van de merkwaardige gebeurtenissen uit de oorlog is in het hedendaagse Spa weinig te merken. Het prestigieuze HĆ“tel Britannique heeft allang de deuren moeten sluiten en het gebouw wordt nu gebruikt als een internaat voor leerlingen van het atheneum van Spa. De rijk versierde zaal die diende als kantoor voor veldmaarschalk von Hindenburg is nu een studielokaal met de naam āSalle Hindenburgā. La Fraineuse herbergt nu een sportcentrum, met een modern sportcomplex als bijgebouw. De Villa du Neubois wordt door religieuzen gebruikt. En Hindenburgs voormalig optrekje ChĆ¢teau Sous-Bois is nu een bejaardentehuis. Een ietwat ironische bestemming als men beseft dat de veldmaarschalk toen hij er verbleef al eenenzeventig jaar oud was, maar daarna nog vijftien jaar lang zou leven, waarvan negen jaar als president van zijn land.
Dit is een uitgebreidere versie van een eerder gepubliceerd artikel op VRT NWS
