Rudolf Vrba (1924-2006) was een Slowaakse Jood die er in april 1944 in slaagde om – als een van de vijf personen die dit lukte – uit Auschwitz te ontsnappen. Kort na zijn ontsnapping stelde hij met een andere Jood het Vrba-Wetzlerrapport op, ook wel de Auschwitzprotocollen genoemd, die minstens 200.000 andere Joden van een gewisse dood heeft gered.
Het meeslepende kampverhaal van Vrba – dat oorspronkelijk verscheen in 1963 onder de titel I Cannot Forget – leest als een enorm spannende non-fictie roman. Vrba slaagt erin om de lezer vanaf de eerste pagina’s bij de keel te grijpen en niet meer los te laten. Persoonlijk gesproken: het is een van de beste boeken die ik de afgelopen jaren gelezen heb. Ik wil dit duidelijk maken aan de hand van enkele passages waarin Vrba’s een scherp observatievermogen toont en zijn schrijftalent etaleert.
Gevaarlijke zondagen
De zondagen in Auschwitz waren enerzijds ontspannen omdat er niet gewerkt hoefde te worden, maar anderzijds was de christelijke rustdag om twee redenen levensgevaarlijk:
‘Het grote voordeel was natuurlijk dat we niet hoefden te werken. Zo onderhielden de nazi’s hun luthers sabbat op deze ingesloten plek [Auschwitz] waar de bevolking voor de helft uit Joden bestond. Maar daar eindigden de concessies dan ook mee, aan welke God het ook was die nog een miniem rolletje in hun gedachten speelde. Religieuze bijeenkomsten van welke soort dan ook waren verboden. Wie betrapt werd op het houden van een dienst werd ter dood gebracht. En toch hielden veel dappere priesters, de meeste van hen Polen, nog geheime missen voor hun gelovigen en ze hadden altijd wel gehoor. Afgezien van het feit dat we niet hoefden te werken was de zondag een gevaarlijke dag. De kapo’s [Kamp Polizei] hadden niets anders te doen dan elke ongeregeldheid op te sporen. Als een stel wormen werkten ze zich door elke barak heen, op zoek naar een deken die een millimeter te veel naar links of rechts lag, naar een paar stofdeeltjes, naar alles wat ook maar iets tegen de regels inging. Ja, de zondag was de strafdag, de dag waarop de allerkleinste overtreding die door de koortsachtige chaos van het werk meestal bedekt was, ontmaskerd werd; en in de betrekkelijke rust van de zondag werd elke overtreding een luide bekentenis waarvoor geen vergiffenis mogelijk was.’ (170,171)
De kampbewakers vulden de zondag verder in door de gevangenen gymnastiekoefeningen te laten doen, ‘een groteske pantomime-voorstelling van stervenden’, waarbij ook hoge SS’ers aanwezig waren die dan glimlachend toekeken hoe zieken en halfdoden zich in het zweet werkten of doodgingen door het laatste beetje kracht dat uit hun lichaam wegvloeide.
Canadacommando
Vrba had het geluk dat hij na enige tijd in Auschwitz in het Canadacommando terechtkwam, die hij ‘het commerciële hart van Auschwitz, het pakhuis van de lijkenpikkers’ noemt (187). Dit was een grote loods waar alle bezittingen van de gevangenen verzameld en gesorteerd werden. De naam Canadacommando verwees cynisch naar Kanaän, het in het Oude Testament aan de Joden beloofde land. Vrba schrijft:
‘In één week Canada leerde ik meer over het werkelijke doel van Auschwitz dan in de drie maanden daarvoor. Het was een les die me ziek maakte, niet zozeer vanwege het sadisme of de wreedheid of de paar doden, maar vanwege de ijskoude handelsgeest die daar heerste (…) Dagelijks zag ik de goederentreinen binnenkomen. Op maandag zag ik dat ze volgestouwd werden met eersteklas herenoverhemden; op dinsdag met bontmantels; op woensdag met kinderondergoed; of met overjassen en allerlei soorten textiel (…) Ik besefte dat ze naar Duitsland gingen om de burgers een hart onder de riem te steken, een riem die ze voortdurend wat strakker moesten aantrekken.’ (195,196)
Ontsnappingsstategieën
Al vanaf het begin had Vrba ontsnappingsplannen gehad, maar het duurde even voor de situatie ernaar was om ook daadwerkelijk op de vlucht te slaan. Enorm veel mazzel en de juiste omstandigheden zorgden ervoor dat Vrba Auschwitz achter zich kon laten. Cruciaal was dat hij veel contacten in het kamp legde door zijn grote talenkennis (hij sprak naast Slowaaks onder meer Russisch en Duits), en dat hij wist te regelen om in het iets verderop gelegen Birkenau te werken om lijken op te ruimen naast de gaskamers. Vrba bevond zich hier in de buitenste ring van het concentratiekamp.
Daarbij was Vrba een scherp observator: hij analyseerde mislukte ontsnappingspogingen van anderen en trok daar lessen uit. Zoals: zorg dat je alternatieve kleding bij je hebt, zorg dat je de omgeving van het kamp goed kent voor als je eenmaal buiten bent, observeer de bewakers, als je ontsnapt ben mijdt dan de dorpen (waar overal nazi’s en verraders zitten), enzovoort.
‘Vijfhonderd meter verderop zagen we een troep vrouwelijke gevangen onder een zwaar escorte van SS’ers! Een paar seconden lang lagen we daar te hijgen. Toen tilden we voorzichtig ons hoofd op. De colonne was op weg naar een of andere werkplek en het was duidelijk dat ze ons niet gezien hadden. Toch durfden we nog niet op te staan. In plaats daarvan kropen we verder en maakten we gebruik van iedere uitholling en elke greppel die we tegenkwamen.’ (351)
Slot
Vrba is niet alleen een vaardige ontsnapper, maar daarnaast ook een uitmuntend schrijver. Met Ik ontsnapte uit Auschwitz heeft hij een van de beste aanklachten tegen de Holocaust op papier gezet. Het verhaal laat in alle rauwheid zien hoe diep de mensheid kan zakken als racisme en ideologie de boventoon gaan voeren boven medemenselijkheid.
Boek: Ik ontsnapte uit Auschwitz – Rudolf Vrba
Artikelen over Auschwitz
Bekijk dit boek bij:
