In het kader van de Duitse Arbeitseinsatz werden in bezet Nederland in september 1944 meer dan honderdduizend mannen opgeroepen om mee te helpen met de aanleg van Duitse verdedigingswerken. Dit werk gebeurde veelal vanuit speciaal daarvoor ingerichte kampen. Een van de minder bekende kampen was het Strafkamp Yde, nabij de grens van Groningen en Drenthe. Over dit kamp schreef journalist Erik Dijkstra het boeiende boek Spitten voor de vijand (Van Gorcum 2018).
Inhoud van ‘Spitten voor de vijand’
Schrijver Erik Dijkstra raakte geïnspireerd door de ervaringen van zijn pake Eelke Dijkstra, die in november 1944 met dertig anderen vanuit het Huis van Bewaring in Leeuwarden naar Yde werd overgebracht om daar te werken. Het viel de auteur op dat er over Strafkamp Yde en andere kampen in Nederland weinig geschreven is. Tijd voor een boek dus:
“Ondanks de duizenden boeken over de Tweede Wereldoorlog is er over deze geschiedenis, waar meer dan honderdduizend burgers bij waren betrokken, maar weinig bekend. Er werd na de bevrijding niet veel over gepraat. Deels uit onbegrip en deels vanwege het besef dat de omstandigheden in Drenthe in schril contrast stonden met de omstandigheden in de Duitse (concentratie)kampen.” (12)
Onterecht, want er vielen tientallen doden onder de ‘spitters’ en talloze dwangarbeiders droegen na de oorlog nog hun leven lang de sporen van het strafkamp met zich mee.
In Dijkstra’s boek komen diverse thema’s rond de strafkampen aan bod: hoe de mannen werden opgepakt, hoe de oproepprocedure verliep, eventuele vrijstellingen, reacties op de oproepen (zoals onderduiken), de inhoud van het werk, de situatie in het strafkamp, de rol van mensen die in de buurt van zulke kampen woonden en de verwerking van het ‘strafkampsyndroom’ na de oorlog. Erik Dijkstra doorspekt deze verhaallijn met persoonlijke herinneringen van tal van betrokkenen. Deze combinatie zorgt voor een inhoudsrijk, leerzaam en spannend boek.
Verdediging van Nederland en Strafkamp Yde
De oproep om in strafkampen te werken voor de bouw van verdedigingswerken (zoals loopgraven, tankvallen en schuttersputjes), was een direct gevolg van D-Day en de opmars van de geallieerden. Nazi-Duitsland zat in de verdrukking en probeerde het wankelende Derde Rijk met man en macht te verdedigen.
De nazi’s besloten in 1944 in Nederland vier hoofdverdedigingslijnen aan te leggen: de Pantherstellung (tussen Bunschoten en de Grebberg), allerlei bruggenhoofden langs de IJssel, kleine infanteriestellingen ten oosten van de IJssel en de Assener Stellung (ook wel Frieslandriegel) in Drenthe en Groningen met artillerie, infanterie, tankgrachten.
Voor de inrichting van de strafkampen gebruikte men gebouwen, zoals Port Natal in Assen. In Yde een schoolgebouw. Bij onvoldoende ruimte vond er inkwartiering plaats, zoals in Yde. De ’spitters’ en hun bewakers moesten allemaal onderdak krijgen:
“In elke boerenschuur, stal en zelfs kolenhok moesten spitters worden ondergebracht. Dit betrof het eerste transport van zo’n 4000 Leeuwarders die op 3 oktober [1944] op transport waren gezet en vanuit Assen over de verschillende plaatsen werden verdeeld. Volgens stukken in het gemeentearchief van Tynaarlo is de gemeenteschool in Yde in oktober 1944 eerst een week bezet geweest door soldaten van de Wehrmacht, waarna deze in gebruik werd genomen als strafkamp.” (69)
Hardhandig regime in Yde
In de strafkampen ging het er hardhandig aan toe, zo lezen we uit de talrijke ooggetuigenverslagen in het boek. Op 1 januari 1945 maakte Eelke Dijkstra het volgende mee in Strafkamp Yde:
“Aan de gemoedelijke sfeer komt ’s middags een abrupt einde als er twee mannen de school in worden gejaagd en door een van de bewakers in de gang worden afgeranseld. Eelke hoort later dat deze twee mannen uit de vrije ploeg in Assen zijn ontsnapt en in Norg onderdak vroegen bij een NSB-boer, die hen samen met de Landwacht gevangennam. Zo heeft Strafkamp Yde er weer twee nieuwe bewoners bij.” (94)
“Vandaag weer naar de hei. We hebben hard moeten werken. (…) Als je maar een ogenblik stil stond werd je uitgescholden alsof je de gemeenste boef was. Het laat mij Siberisch, maar sommigen van ons trekken het zich nogal aan. Onophoudelijk wordt gedreigd met de ‘Knochensturm’ (strafcolonne) en ‘durch die Hände schiessen’ en meer van dat fraais, als er niet hard doorgewerkt wordt. (…) We zijn allemaal behoorlijk razend op die rotmof en wensen hem van alles toe.” (112)
Boek: Spitten voor de vijand – Erik Dijkstra
