De Belgische schrijver en voormalig dichter des vaderlands Charles Ducal haalt nogal wat overhoop in zijn recent verschenen politieke essay Koude Oorlogsbuit – Totalitarisme – over Stalin, archieven en Hannah Arendt. De auteur probeert het dominante beeld over nationaalsocialisme en communisme als twee even verschrikkelijke totalitaire systemen onderuit te schoffelen.
Het essay is geschreven – getuige het voorwoord – door een man die als twintigjarige in collegezalen en studentenrestaurants communistische krantjes verkocht. De jonge Ducal geloofde heilig in het illustere vijftal Marx, Engels, Lenin, Stalin en Mao. Op zijn oude dag wil hij de feiten opnieuw bezien en hij concludeert dat het gitzwarte beeld van Stalin en daarmee van het communisme onterecht en onverdiend is. Het wordt in stand gehouden, zo schrijft hij, om het failliet van het communisme voor eens en altijd vast te leggen en alternatieven voor het – in zijn ogen – even foute kapitalisme onmogelijk te maken.
Een politiek essay dus maar wel met een historische kern. ‘Hier klopt iets niet’ luidt de eerste zin van het boek. Ducal beroept zich voor zijn relaas op de ‘feiten’ die historici na 1991 konden herleiden uit de toen geopende Russische archieven, waarover verderop meer. Die schetsen een ander beeld. Ducal droomt dus van een schone lei en een nieuw begin voor een socialisme 2.0 als alternatief voor het kapitalisme.
Revisionisme
Voor zo’n revisie moet eerst het oude beeld aan gruzelementen. Daarvoor dient Hannah Arendt. Haar boek De oorsprong van het totalitarisme uit 1951 moet het ernstig ontgelden. Citaten eruit bestookt Ducal met contrasterende ‘feiten’ uit dat archiefonderzoek. De Belg beroept zich daarbij – zie zijn motto – toch weer op Arendt, die schreef dat feiten manipuleren een doodzonde is voor historici. Want ook als je weet dat historici per definitie feiten plooien om ze in een betoog/verhaal te laten passen, betekent dat nog niet dat je feiten zou mogen veronachtzamen. Dat is nu precies wat Ducal haar wel verwijt.
Vraag is dus of de ‘feiten’ uit nieuw onderzoek leiden tot een ander beeld van Stalin en het communisme dan Arendt en recent veel andere historici schets(t)en.
In grote lijnen komt Ducal ’s revisionisme op het volgende neer. De Russische archieven laten zien dat de terreur van de jaren dertig weliswaar echt en verschrikkelijk was, Ducal erkent dat telkens weer. Stalin was daarin echter eerder een onzekere maestro van een op hol geslagen orkest dan een almachtige dirigent. Vooral machtsdronken regionale chefs waren verantwoordelijk voor de doorgeslagen terreur in de jaren dertig. Dan valt te denken aan Chroetsjov, die in 1956 de destalinisatie in gang zette en controleerde, maar ook aan Stalin’s chef van de geheime politie, Jezjov. Stalin zelf probeerde midden jaren dertig, zo blijkt uit archieven, de vervolgingen juist te matigen maar slaagde daarin niet.
De catastrofale hongersnood in Oekraïne – de Holodomor – was, schrijft Ducal, niet uniek, maar periodiek. De landbouw was zo achterlijk in Rusland dat voedseltekorten er schering en inslag waren. De hongersnood was evenmin opzet, want Moskou probeerde wel degelijk voedsel naar de getroffen gebieden te sturen. Ducal beroept zich op de Amerikaanse historicus Mark Tauger die het veel geprezen boek van Anne Applebaum, Rode Hongersnood, Stalin’s oorlog tegen Oekraïne uit 2018 ernstig bekritiseerde. Dat het regime in eerste instantie voedsel van het platteland vorderde, aldus Tauger, was om de steden te voeden. Ducal gaat ver in zijn pogingen om de intimidatie en terreur te verklaren uit de omstandigheden, zoals het verzet tegen de collectivisatie en samenzweringen binnen de communistische partij. De lezer merkt met stijgende verbijstering dat de Belg niet alleen Stalin maar ook NKVD-leider Berija (opvolger van Jezjov) en de rechter Wyschinksi bij de grote showprocessen uit de late jaren dertig, min of meer rehabiliteert. Berija omdat deze de zuiveringen stopzette, Wyschinski omdat die daar in memo’s aan Stalin op aandrong. Over hun latere rol zwijgt Ducal.
Hellend vlak
Voor elke misdaad weet Ducal zo verdedigingslijnen te organiseren: het was wel erg, erkent hij, maar niet zo erg als een filosoof als Hannah Arendt cs in haar boek over totalitarisme beweerde. Nu de archieven open zijn weten we beter. Dat recente prijswinnende historici als Anne Applebaum en Timothy Snyder de resultaten van dat archiefonderzoek negeren en bij de gelijkstelling van Stalin met Hitler blijven, is veel erger. Dat moet wel bijbedoelingen hebben, ze doen dat om – en daar duikt het woord uit de titel op: koude oorlogsbuit – om, aldus Ducal, het kapitalisme te beschermen. Er zijn voor de voormalige Marxist maar twee smaken, lijkt het, wie het kapitalisme met al zijn kapitale fouten niet wil verdedigen, moet wel kiezen voor het kleinere kwaad van het socialisme.
Kortom, Ducal ’s argumentatie beweegt zich op een hellend vlak van toegeven van kleinere fouten, het aanvoeren van verzachtende omstandigheden voor misdaden en, tenslotte, verexcuserende omstandigheden voor systematische ontsporingen. De Sovjet-Unie moest opboksen tegen een kapitalisme/imperialisme dat er op uit was het communisme ten val te brengen. Dat was bij de buitenlandse interventie in de burgeroorlog in 1919 al zo, net als in de late jaren dertig, toen Engeland en Frankrijk weigerden samen met de Sovjet-Unie op te trekken tegen Hitler. Liever zagen ze dat Hitler en Stalin het onderling gingen uitvechten. De late Engels-Amerikaanse invasie in Normandië is zo gezien ook een teken aan de wand.
In dat ‘kader’ is het tijd anders naar Stalin te kijken, aldus Ducal. Zonder tegenkracht zal het kapitalisme niet inbinden. De Belgische dichter komt met heel wat voorbeelden maar je hoeft echt niet in klassenstrijd of communisme te geloven om zulke systeemfouten te beamen. Dat Ducal dan ook nog Cuba aanvoert als een van de weinige landen waar wel een alternatief voor kapitalisme zou zijn ontwikkeld, maakt dat je de auteur niet meer serieus kunt nemen. Dat is geen geschiedschrijving meer en geen essay, dat is een opflakkering van een oude roestvrij stalen ideologie.
Haffner
Bij het oud papier dan maar, dit boek?
Toch niet, want het blijft interessant te zien welke nuances de genoemde archiefstudies aanbrengen in het beeld van de Stalinjaren. Zijn ze essentieel, veranderen ze het beeld? Ik moest denken aan Duitse historici, zoals Sebastian Haffner, die lieten zien dat de Duitse staat al voor 1940 ontmanteld was. Onderdelen als partij, leger, SS en overheidsdepartementen werkten langs elkaar heen of zelfs tegen elkaar in. Alleen Hitler zelf kon ze nog bespelen. Dan was er het verschijnsel dat lokale nazi’s meer deden dan wat hen was opgedragen. ‘Dem Führer entgegen arbeiten’, heette dat, doen wat de leider welgevallig zou zijn en liefst nog ietsje meer. Dat zulke factoren ook in de Sovjet-Unie speelden bij fanatieke of juist bange kaders, die verder gingen dan de leiding wilde, dat lijkt me niet onmogelijk. Maar dat uit archiefonderzoek dus nuanceringen naar voren komen, gomt het gitzwarte beeld niet uit dat zelfs Ducal erkent.
Alles begrijpen kan ontaarden in alles vergeven en Ducal zit daar niet ver vanaf. Het heeft er alle schijn van dat de schrijver op zijn oude dag de naald weer in de oude marxistisch-leninistische groef laat vallen van de plaat die hem in zijn jonge jaren zo goed beviel. De oude Ducal zal het gevoel hebben dat zijn jongere ik het toen niet zo slecht zag. Het zijn late dagdromen over hoe het anders had moeten lopen. In werkelijkheid bleek de communistische heilsstaat grotesk bedrog. De lei van het Stalinisme zal nooit meer schoon zijn. Voor reparatie van het kapitalisme zijn andere routes nodig en voorhanden.
Boek: Koude Oorlogsbuit – Totalitarisme, over Stalin, archieven en Hannah Arendt
