Susanna: van Middeleeuwen tot MeToo

Door de eeuwen heen, maar vooral in de zeventiende eeuw, werden Bijbelse vrouwen veelvuldig en prominent op schilderijen verbeeld. Eva, de dochters van Lot, Rebecca, Delila, Jaël, Ruth, Bathsheba, Ester en niet in de laatste plaats Susanna. Aan haar wijdt Museum Gouda nu een solotentoonstelling.

Voordat ik u meeneem naar Gouda, staan we even stil bij het motief achter het ontstaan van de talrijke schilderijen met Bijbelse vrouwen. Zowel voorbeeldige als ondeugende – die waren er ook – zijn veelvuldig ‘tot lering en vermaak’ in beeld gebracht. Onder het voorwendsel van een moraliserende boodschap verschaften de dames aan schilders en opdrachtgevers een alibi om erotisch getint vrouwelijk schoon op het doek te brengen.

Of de motieven louter belerend waren valt niet te achterhalen, maar de dichtende jurist Jacob Cats (1577-1660) had de schilders van dit functionele naakt wel door. Met opgeheven vinger benoemde hij de zedenbedervende onderwerpen:

Een Loth of Davids val ten nausten af te maelen
Doet ick en weet niet hoe, de losse sinnen dwaelen.
Een stier, een valsche swaen, die jonge maeghden schent,
Heeft dickmael aen de jeught de lusten ingeprent!

Bijbelvaste lezers weten het wel, maar de Bijbelse vrouwen verschillen nogal van elkaar. Judith en Jaël zijn weliswaar moedig, maar het doden van een tegenstander behoort niet bij een christelijke levenswandel. De daden van enkele andere vrouwen zijn wel navolgenswaardig. Standvastig in hun geloof, vlijtig, lief, kuis en waar nodig boetvaardig zijn vrouwen als Ruth, Ester en Susanna bij uitstek geschikt als instrument om de boodschap van Jezus door te geven.

In het Rijksmuseum en Museum Catharijneconvent zijn talrijke prenten en schilderijen met oudtestamentische vrouwen, zowel in voorbeeldige als in bedenkelijke rollen. In Rebecca, de bruid van Isaac, streden beide hoedanigheden om de voorrang. Zij leek een lieve volgzame vrouw, maar eenmaal op leeftijd kwam, zoals beschreven in Genesis 27, een minder mooie kant van haar karakter aan het licht….

In schilderijen waarop te zien is dat Rebecca haar blinde man bedriegt, hielden kunstenaars vrouwen een lesje voor. De boodschap eerlijk duurt het langst wordt ook uitgedragen in schilderijen met de ten onrechte van overspel beschuldigde Susanna, die in de Goudse tentoonstelling centraal staat.

Top tien

In de jaren tachtig van de vorige eeuw speelde de herziene editie van A. Piglers Barockthemen nog een belangrijke rol in het vak Iconologie. In een daarin gegeven overzicht van favoriete Bijbelse thema’s met erotische mogelijkheden staat Susanna samen met Lot en zijn dochters, Judith en Bathsheba hoog genoteerd. In de zestiende en zeventiende eeuw figureerden zij ook vaak in de reeks Vrouwenlisten. Verhalen over mannen van naam die buiten hun schuld door een vrouw ten val worden gebracht. De wijsgeer Aristoteles liet zich het hoofd op hol brengen door de bedrieglijke Phyllis en de oudtestamentische krachtpatser Simson liet zich in de luren leggen door de verleidelijke Delila. Ook koning David wordt in deze reeks als slachtoffer ten tonele gevoerd. Liet hij zich verleiden door de mooie getrouwde Bathsheba, of was het andersom?

In het MeToo-verhaal dat nu in Gouda verteld wordt zou Bathsheba ook een (bij)rol kunnen spelen. Nadat David haar in haar tuin had zien baden, werd Bathseba door de koning ontboden op het paleis. Gezien de machtsverhouding kon zij niet weigeren. Van het een kwam het ander. Wanneer Bathsheba zwanger is bedenkt koning David een manier om zich van haar echtgenoot te ontdoen. Hij stuurt Uria naar het front, waar hij met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid zal sneuvelen. Hoe het verder ging lees je in het Bijbelboek 2 Samuel 11-27.

De wel- en vooral niet voorbeeldige Bijbelse vrouwen vormen eeuwenlang een dankbare artistieke inspiratiebron. De samenstellers van de Goudse tentoonstelling beperken zich tot het verhaal van Susanna, dat beschreven is in het apocriefe Bijbelboek Daniel. In de tentoonstelling zie je hoe Susanna tal van zeventiende-eeuwse en latere kunstenaars inspireerde tot het maken van schilderijen, prenten, beeldhouwwerk en zelfs films. In een van de zalen wordt een scène uit Alfred Hitchcocks film Psycho geprojecteerd, waarin de gewelddadige hoofdrolspeler zijn slachtoffer onder de douche bespiedt. Weinig kijkers zullen het in 1960 of daarna hebben opgemerkt, maar de peep hole waardoor hij gluurt is verborgen achter een schilderij met een voorstelling van Susanna en de ouderlingen door Willem van Mieris.

Wie was Susanna?

Het verhaal van Susanna speelt in de zesde eeuw voor Christus, tijdens de zogeheten Babylonische Ballingschap. De mooie echtgenote van de welgestelde Joachim wordt tijdens het baden in haar tuin bespied door twee ouderlingen. Ze proberen haar te verleiden. Wanneer Susanna niet op hun avances in gaat, brengen ze het gerucht in omloop dat Susanna overspel heeft gepleegd. Susanna wordt veroordeeld tot de doodstraf, maar de profeet Daniel brengt redding. Op grond van tegenstrijdige verklaringen vallen de ouderlingen door de mand, waarna Susanna wordt vrijgesproken. Moraal van het verhaal: eerlijkheid en kuisheid prevaleren boven bedrog en wellust.

Waarom legden kunstenaars dit tafereel keer op keer vast? In de tentoonstelling wordt het antwoord op deze vraag niet alleen in beeld gebracht met zeventiende en achttiende-eeuwse schilders als Artemisia Gentileschi en Hendrick Goltzius, maar ook met hedendaagse kunstenaars als Oscar Jespers. Van Rembrandt zie je een bijzonder goed getroffen tekening van Suzanna en de ouderlingen, waarin je in spiegelbeeld de compositie herkent van zijn schilderij met hetzelfde onderwerp in de Berlijnse Gemäldegalerie.

Ook Susanna wordt vanuit verschillende perspectieven ten tonele gevoerd. Soms als symbool van vroomheid en huwelijkstrouw, maar ook als lustobject of drager van een politieke boodschap.

Het verhaal van Susanna bracht niet alleen de grijsaards, maar ook schilders op ideeën voor het maken van mooie verstilde, erotiserende of aangrijpende beelden. In Gouda zie je ook een voorbeeld van laatstgenoemde categorie geschilderd door een vrouw: Artemisia Gentileschi (1593-1653), die als eerste vrouw werd toegelaten tot de academie van Florence. De herinnering aan een MeToo-voorval uit haar jeugd vormde waarschijnlijk de aanleiding voor haar indringende verbeelding van Bijbelse vrouwen. Denk aan de moedige weduwe Judith die Holofernes, de aanvoerder van het vijandige leger op uiterst gewelddadige wijze een kopje kleiner maakt.

Ook het verhaal van Susanna koos Gentileschi meerdere keren tot onderwerp. Scènes waarin zij door de ouderlingen heel dicht op de huid wordt gezeten. In de rechtszaak die ze aanspande tegen haar verkrachter werd deze Agostino Tassi weliswaar veroordeeld tot een gevangenisstraf, maar hij kwam al snel weer op vrije voeten. Het trauma uit haar jeugd blijft Artemisia kennelijk achtervolgen. Gentileschi bracht het verhaal van Susanna en de ouderlingen tenminste drie maal in beeld. Twee doeken bevinden zich respectievelijk in het zuid-Duitse Schloss Weissenstein en in de Royal Collection Trust in Palace of Holyroodhouse, Edinburgh. Na deze eerdere versies uit 1610 en 1622 neemt Artemisia het thema van Susanna en de ouderlingen in 1649 nogmaals ter hand.

In de tentoongestelde werken is Susanna vanuit verschillende gezichtspunten in beeld is gebracht. Nietsvermoedend, badend in haar tuin zonder de in de bosjes verscholen grijsaards op te merken. In andere werken is ze de wanhoop nabij wanneer ze door hen wordt vastgegrepen. Maar dan, niet passend in het eerder geschetste beeld van Susanna, zie je Hendrick Goltzius versie uit 1607. Richt zij de blik hemelwaarts in de hoop op steun van boven of verkeert ze in vervoering? Dat laatste lijkt het geval. Goltzius verwerkte een in hedendaagse ogen nogal bedenkelijk grapje in dit schilderij. Een van de ouderlingen gaf hij de gelaatstrekken van zijn vriend Jan Govertz. Van der Aer, waarmee hij hem als een zogeheten ‘Susannist’ heeft weggezet: een oude snoeper. Een eveneens door Goltzius geschilderd portret van Van der Aer bevindt zich in de collectie van Museum Boijmans van Beuningen. Hier is hij weergegeven met een andere liefhebberij: het verzamelen van exotische schelpen.

In de tentoonstelling zijn ook eigentijdse beelden van Susanna te zien. Rond het midden van de twintigste eeuw inspireerde Susanna beeldhouwer Oscar Jespers tot zijn solitaire verbeelding van Susanna op het moment dat zij de voyeurs ontdekt. Bij zijn witmarmeren versie nodigt de Vlaamse beeldhouwer de bezoeker uit om goed te kijken. Loop er maar eens omheen en neem haar pose en blik in je op. Hoe zie jij Susanna? Een in brons gegoten versie van dit beeld bevindt zich in het Utrechtse park Oog in Al.

Bewustwording

Het eeuwenoude verhaal van Susanna is ondanks de vele prenten en schilderijen met moraliserende boodschap helaas nog steeds actueel. Met hun audiotoer proberen de zogeheten Sekszusjes van de gelijknamige educatieve VPRO-serie aan de hand van Susanna’s lotgevallen bewustwording te creëren van de problematiek rond ongewenste intimiteiten.

Susanna’s eigentijdse naamgenote Susanna Inglada (1983) is vertegenwoordigd met een animatie, waarin zij met indringende beelden reflecteert op de impact van de MeToo-beweging.

In de tentoonstelling wordt hier niet aan gerefereerd, maar deze winter wordt met de wereldwijde actie Orange the World aandacht gevraagd voor geweld tegen vrouwen. Ook in ons land vallen vrouwen, veelal onopgemerkt door de buitenwereld, ten prooi aan huiselijk geweld. Via de media en gebouwen die ‘s avonds met schijnwerpers oranje kleuren wordt dit thema belicht. Met de aankoop van een armband met een oranje steen kan men je een bijdrage leveren aan het stoppen van huiselijk geweld en femicide.