Theophilus van Adana sloot een pact met de duivel, maar kreeg daar nogal spijt van

Volgens een bekende legende sloot aartsdiaken Theophilus van Adana in de zesde eeuw een akkoordje met de duivel in de hoop zo een kerkelijke positie te bemachtigen. Hij kreeg daar later behoorlijk spijt van… Een belangrijke rol in dit verhaal is weggelegd voor de maagd Maria.

Het verhaal over de aartsdiaken was in de Middeleeuwen tamelijk populair. De oorspronkelijk in het Grieks opgetekende legende is door een groot aantal auteurs overgenomen en werd waarschijnlijk voor het eerst beschreven door de monnik Eutyches (378-454), die beweerde een ooggetuige te zijn van de gebeurtenissen.

Zeker tot de vijftiende eeuw verschenen er versies in het Latijn en in diverse volkstalen. Het verhaal vormde later de basis van de zogeheten Faustlegende, onder meer bekend van de auteurs Christopher Marlowe en Johann Wolfgang von Goethe.

De legende speelt zich af in Adana, gelegen in het huidige Turkije, en gaat ongeveer als volgt:

“Theophilus is de vrome en gerespecteerde aartsdiaken in Adana. Hij ligt zo goed dat hij op een dag zelfs tot bisschop wordt verkozen. De nederige Theophilus is echter van mening dat hij niet geschikt is voor de functie en wijst het aanbod af. Kort hierna wordt er alsnog een nieuwe bisschop gekozen. Theophilus krijgt dan spijt dat hij het ambt heeft afgewezen. Hij raakt in conflict met de nieuwe bisschop en die ontneemt hem al zijn functies. Verbittert zint Theophilus op wraak.

In het geheim bezoekt hij op een nacht een Joodse tovenaar. Die brengt hem vervolgens naar een locatie waar hij de duivel kan ontmoeten. Als Theophilus de duivel vervolgens op zijn troon ziet zitten, belooft hij hem trouw en wijst God en de Maagd Maria af. In ruil belooft de satan dat de verbitterde geestelijke zijn oude positie en aanzien terug zal krijgen. Te midden van een uiterst luidruchtig gezelschap sluiten de duivel en Theophilus zo een pact, dat officieel bezegeld wordt met een kus. Volgens sommige bronnen ondertekent de geestelijke het duivelspact zelfs met zijn eigen bloed.

Al snel krijgt Theophilus hierna zijn oude positie weer terug. Het gaat hem zelfs beter dan ooit tevoren. De geestelijke vergaart veel rijkdom en staat hoog in aanzien. Na enige tijd krijgt Theophilus echter spijt. De duivel heeft enkele van zijn handlangers op hem afgestuurd om zijn ziel op te eisen. Geschrokken wil de geestelijke dan van zijn contract met de duivel af. Vol wroeging wendt hij zich in gebed tot Maria en vraagt haar om vergeving. Na een periode van intens gebed verschijnt Maria vervolgens aan hem. Ze belooft de berouwvolle Theophilus te hulp te schieten en kondigt aan hoogstpersoonlijk naar de hel af te reizen om het contract op te eisen.

Kort hierna verschijnt Maria opnieuw aan Theophilus en geeft hem het contract terug dat hij met de duivel heeft ondertekend. Theophilus biecht zijn misstap vervolgens op bij de bisschop en verbrandt het contract in bijzijn van een groot aantal getuigen, waarmee hij zijn ziel definitief bevrijdt. Enkele dagen later sterft de berouwvolle diaken vreedzaam.

De populaire legende diende vooral als voorbeeld van de kracht van de Maagd Maria en haar vermogen om te bemiddelen. Veelzeggend over de middeleeuwse cultuur is ook dat het in deze legende een Joodse tovenaar is die de geestelijke naar de duivel leidt…

Het verhaal is in de loop der eeuwen vaak afgebeeld. De geschiedenis van Theophilus is bijvoorbeeld terug te vinden in het noordelijk timpaan van het kloosterportaal van de beroemde Notre Dame in Parijs. En ook in de abdij Sainte-Marie in Souillac is een reliëf te vinden waarop het verhaal is afgebeeld.

De geestelijke, ook wel Theofilus de Boetvaardige genoemd, werd later ondanks zijn misstap heilig verklaard. Zijn feestdag is 4 februari.

Bronnen ▼