De uitvinding van de boekdrukkunst

De uitvinding van de boekdrukkunst rrond 1445 heeft grote invloed gehad op de wereldgeschiedenis. De Duitser Johannes Gutenberg (ca.1397-1468) geldt als de uitvinder van de boekdrukkunst in Europa. Al wordt deze uitvinding ook wel eens aan Laurens Janszoon Coster (ca.1370-1439) uit Haarlem toegeschreven. Maar dat is een mythe.

Johannes Gutenberg als ‘uitvinder’?

Johannes Gutenberg werkte in Straatsburg en Mainz aanvankelijk als goudsmid, maar ontwikkelde zich tot drukker. Het bekendste drukwerk van zijn hand is de tussen 1452 en 1455 vervaardigde en gedrukte Gutenberg-Bijbel. Deze Bijbel kwam uit in een oplage van 180 exemplaren.

Feitelijk was Gutenberg een drukker die bestaande druktechnieken verbeterde. In de Middeleeuwen bestond namelijk allang – sinds ongeveer 750 – de zogeheten ‘blokdruk’, afkomstig uit China. Hierbij werden tekst of een afbeeldingen ingesneden in hout en kon één pagina in meervoud worden afgedrukt. In steden als Brugge, Brussel, Haarlem en Utrecht werd blokdruk vanaf begin vijftiende eeuw, tussen 1418 en 1423, toegepast om onder meer prenten mee te maken.

Chinese oorsprong

Met blokdrukken was corrigeren bijna onmogelijk, of in elk geval een hele klus. In de jaren 1041-1048 vond Bi Sheng (畢昇, 998-1051, ook wel Pi Sheng geheten), een Chinees die op het Koreaanse schiereiland woonde, het drukken uit door gebruik te maken van losse lettertekens. Wat Johannes Gutenberg rond 1450 in Europa deed, was feitelijk het herontdekken van deze techniek.

Door het gebruik van patrijzen (letterstempels van hard metaal) en matrijzen (lettermoeders, hierin sloeg men de letters of leestekens), konden met de ‘uitvinding van Gutenberg’ snel tekstpagina’s afgedrukt en gekopieerd worden. Dit gebeurde door de losse letters in een insluitraam te plaatsen. Na een foutloze proefdruk kon een pagina dan veelvuldig afgedrukt worden.

Gevolgen van de boekdrukkunst

De impact van de boekdrukkunst kan nauwelijks overschat worden. De Duitse schrijver, satirist en Verlichtingsfilosoof Georg Christoph Lichtenberg (1742-1799) stelde dan ook terecht dat…

…de wereld sterker was veranderd door het lood in de zetkasten dan door het lood in de kogels.

De boekdrukkunst die Gutenberg in Europa introduceerde, rond 1445, heeft grote gevolgen gehad en tot een media(r)evolutie geleid. Historische ontwikkelingen zoals de Reformatie, de ontdekkingsreizen, de wetenschappelijke revolutie in de zeventiende eeuw en de Verlichting zouden zich niet hebben voorgedaan of veel minder impact hebben gehad zonder Gutenbergs verbetering van de boekdrukkunst.

Reformatoren als Maarten Luther (1483-1546) en Johannes Calvijn (1509-1564) konden hun geschriften en Bijbelvertalingen breed verspreiden. Humanisten als Desiderius Erasmus (1466-1536) brachten hun renaissance-ideeën breed onder de aandacht. Zelf sprak hij over de drukperstechnologie als…

…het bijna goddelijke werktuig.

En ontdekkingsreizigers als Christoffel Columbus (1451-1506) konden gebruikmaken van gedrukte kaarten, terwijl verlichte denkers als Jean-Jacques Rousseau en Voltaire door hun geschriften snel hun filosofische gedachtegoed konden verspreiden.

Monopolie op informatietoegang doorbroken

Cruciaal was ook dat de geestelijkheid op termijn het monopolie op informatietoegang en de lees- en schrijfkunst op termijn verloor. Boeken hoefden niet meer overgeschreven te worden, maar konden snel gedrukt en verspreid worden. Dit leidde tot meer en beter onderwijs, een bredere kennisspreiding en een terugdringing van het analfabetisme. Het censureren van boeken door geestelijke of wereldlijke leiders werd ook moeilijker, omdat er nu tal van exemplaren van boeken in omloop waren die voorheen slechts in enkele exemplaren bestonden.

Lees verder: Lijst van uitvindingen
Ook interessant: Prototypografie & de eerste Nederlandse drukker
Boek: Een kennismaking met de middeleeuwse wereld

Video over de uitvinding van Johannes Gutenberg:

Bronnen ▼