Ultramontanisme – Betekenis en achtergrond

Toen de Franse Revolutie binnen Europa woedde verspreidden zich ideeën die de vooraanstaande rol van de adel en de Katholieke Kerk in de samenleving aantastten. Na de veroveringstochten van het Franse revolutionaire leger werden idealen als scheiding van kerk en staat en vrijheid van geloof ingevoerd in de bezette gebieden. Dit had als gevolg dat de bevoorrechte positie van de geestelijken en de Kerk verdween en tot een instelling zonder politieke macht werd gereduceerd. Als reactie hierop ontstond een beweging die opkwam om de orde van het ancien régime te herstellen, waarin het ultramontanisme een belangrijke rol vervulde. Deze beweging keerde zich af van de moderne staatsvorming en zag de paus meer dan ooit als de opperste leidinggevende voor de katholieken in Europa.

De paus bevond zich op de Heilige Stoel in Rome, dat zich vanuit West-Europees perspectief ‘over de Alpen’ bevond. In het Latijn werd dit aangeduid als ultra montes (over de bergen), vandaar de naamgeving ultramontanisme. De oorsprong van de stroming had echter al een langere voorgeschiedenis die terug te brengen valt tot de middeleeuwen. Daarin werd het woord ultramontaan eerst als een scheldwoord gebruikt door de tegenstanders van de paus, die hun vijanden zo noemden omdat deze enkel de paus trouw waren en niet de eigen vorsten en gebieden. In de eeuwen daarna werd de term gebruikt als aanduiding van de stroming die tot bloei kwam als reactie op de Franse Revolutie. Wat wel bleef bestaan was het verwijt aan de ultramontanen dat deze meer belang hechtten aan het gezag van de paus dan aan die van de wereldlijke leiders. In de moderne staten waarin de scheiding tussen kerk en staat werd doorgevoerd, vormde dit een groot probleem, omdat de plaatselijke koning of machtshebber zijn katholieke onderdanen hierdoor niet vertrouwde.

Restauratie

Het ultramontanisme ontwikkelde zich ook tot een quasi politieke beweging. Centraal hierin stonden het herstel van de dominantie van de Katholieke Kerk en de standenmaatschappij. Zo kwamen grote delen van de oude elites, namelijk de adel en de geestelijkheid, onder invloed te staan van het ultramontanisme. Deze twee groepen zagen door toedoen van de Franse Revolutie hun vooraanstaande rol in de maatschappij verdwijnen. Om hun bevoorrechte positie te herwinnen, zagen zij het katholieke geloof dat de standenmaatschappij verdedigde als een uitstekend middel om terug te keren naar de oude samenleving. In sommige gevallen kwam het ook tot een samenwerking tussen de adel en de geestelijkheid aangezien deze hetzelfde doel nastreefden. Ook de paus was voorstander van een restauratie van het ancien régime, aangezien hij daarin een grotere macht kon uitoefenen in de politiek van de katholieke landen en zo ook de rol van het katholicisme kon versterken.

In de politieke realiteit kaderde het ultramontanisme dus binnen de beweging van de Restauratie die na de overwinning op Napoleon de oude koninkrijken zoveel mogelijk trachtte te behouden of te herstellen. Zoals eerder gesteld waren de vorsten echter argwanend tegenover hun katholieke onderdanen omdat hun loyaliteit twijfelachtig was.

Pauselijke onfeilbaarheid

Een goed voorbeeld hiervan is de Belgische opstand van 1830 waarin onder meer de katholieken uit de Zuidelijke Nederlanden het opnamen tegen hun vorst Willem I, die volgens hen het katholieke geloof benadeelde en katholieken daarom als tweederangsburgers behandelde. Zij waren succesvol in hun opstand en konden zich losmaken van de Noordelijke Nederlanden door het koninkrijk België op te richten waar de Katholieke Kerk opnieuw een belangrijke rol in de samenleving ging vervullen. Op andere plekken in Europa kon het ultramontanisme geen uitdrukkelijke resultaten boeken, maar bleef ze onder de katholieken wel sterk aanwezig.

Het ultramontanisme kan ook beschouwd worden als een religieuze stroming die door de paus gebruikt kon worden om de trouw van de katholieken aan de Heilige Stoel veilig te stellen. Een duidelijke uiting hiervan was de afkondiging van de pauselijke onfeilbaarheid in 1870 tijdens het Eerste Vaticaans Concilie. Hiermee werd de positie en het aanzien van de paus geïnstitutionaliseerd en zo uiteindelijk ook een van de centrale streefdoelen van het ultramontanisme.

~ Dimitri De Roover

Boek: De uitvinding van de rooms-katholieke kerk

Bronnen ▼