Unie van Utrecht (1579) – Politiek verbond van de Noordelijke gewesten

Op 23 januari 1579 sloten een aantal noordelijke Nederlandse gewesten een politieke overeenkomst: de Unie van Utrecht. De gewesten spraken onder meer af de Spanjaarden gezamenlijk te gaan bestrijden en géén afzonderlijk akkoord te sluiten met de Spaanse koning Filips II. De ondertekening van de Unie van Utrecht is een belangrijk moment in de Tachtigjarige Oorlog.

De gebieden die in januari tot een overeenkomst kwamen, waren Utrecht, Vlaanderen met Doornik, Holland, Zeeland, Gelre en de Groningse Ommelanden. De ondertekening vond plaats in de kapittelzaal bij de Utrechtse Dom, die tegenwoordig dienst doet als aula van de Universiteit Utrecht. Later in 1579 sloten ook Overijssel, de Staten van Friesland en Drenthe en een reeks Zuidnederlandse steden zich bij de unie aan. De Unie van Utrecht werd ook wel de Nadere Unie genoemd, als opvolger van de zogenaamde Generale Unie. Het was primair een defensief verbond.

Pacificatie van Gent

Drie jaar voor de ondertekening van de Unie van Utrecht hadden zeventien opstandige gewesten de Pacificatie van Gent ondertekend. De gewesten vormden toen de eerder genoemde Generale Unie. Het gezag van Filips II werd door de gewesten nog steeds erkend, maar men bepaalde wel dat diens troepen de Nederlanden moesten verlaten. Een andere bepaling regelde dat de Staten Generaal voortaan op eigen initiatief bijeen mocht komen, en dus niet meer alleen op initiatief van de vorst. Verder werd Willem van Oranje aangewezen als regeringsleider en kwam er een amnestieregeling voor opstandelingen. En de vervolging van ketters werd gestaakt.

De eenheid was echter van korte duur. De gewesten waren het er dan misschien over eens dat Spaanse troepen moesten vertrekken, over tal van andere zaken bestond wel onenigheid. In het verdrag waren ook geen afspraken gemaakt over de godsdienstvrijheid. Na de ondertekening van de Pacificatie van Gent laaiden rond Gent nieuwe beeldenstormen op en werden door calvinisten zelfs katholieken vermoord.

Unie van Atrecht

De Pacificatie zorgde dus niet voor algehele rust. In 1578 wees Filips II een nieuwe landvoogd aan, Alexander Farnese (de hertog van Parma). Die wist handig gebruik te maken van de onderlinge verdeeldheid en wist in de zuidelijke Nederlanden een aanzienlijk aantal zogenaamde malcontenten voor zich te winnen. Dit waren katholieken die zich verenigd hadden uit protest tegen calvinisten die probeerden de katholieke godsdienst te verbieden.

Begin 1579 vormden de zuidelijke gewesten een eigen (katholieke) unie, de Unie van Atrecht. Hierin werd onder meer bepaald dat de katholieke godsdienst de enige toegestane godsdienst was. Met de ondertekening van de Unie van Atrecht braken Artesië, Henegouwen, Namen en Luxemburg definitief met de Opstand. Niet lang na de ondertekening bracht de hertog van Parma de gebieden weer onder Spaans bestuur.

Unie van Utrecht

De enkele weken later gesloten Unie van Utrecht kan beschouwd worden als reactie op de Unie van Atrecht. De nood was ook aan de man, want de hertog van Parma was inmiddels met zijn troepen opgerukt en een inval in de Noordelijke Nederlanden dreigde. Al maanden was er onderhandeld over allerlei bepalingen. De Unie van Atrecht en dreiging vanuit het zuiden, dwong de gewesten nu spijkers met koppen te slaan. Gezamenlijk legde men op 23 januari 1579 onder meer vast:

• voortaan gezamenlijk de Spanjaarden te bestrijden;
• elkaars privileges en gewoonterechten te respecteren;
• geen afzonderlijke vrede te sluiten met Filips II;
• een gemeenschappelijk leger te vormen;
• elkaar wederzijds te ondersteunen in tijden van oorlog;
• geen mensen te vervolgen omwille van hun geloof;
• onderlinge geschillen door arbitrage op te lossen;

De leden van de Unie trokken dus op verschillende punten gezamenlijk op, maar bleven wel soeverein. Voor wat betreft de godsdienstvrijheid gold dat in Holland en Zeeland persoonlijke godsdienstvrijheid bleef bestaan. De andere gewesten kregen de vrijheid een eigen godsdienstbeleid te voeren. Maar het verdrag was duidelijk vooral bedoeld om de calvinisten te beschermen. En daarvoor werd dus een soort militair bondgenootschap gevormd.

Willem van Oranje en de Unie

De Unie van Utrecht werd in januari 1579 niet ondertekend door Willem van Oranje. En hij deed dat ook nooit. Op 3 mei liet de opstandelingenleider wel een formele adhesieverklaring uitgaan waarin hij de Unie van Utrecht alsnog aanvaardde. Luuk van Panhuysen schreef hierover in 2012 in Historisch Nieuwsblad:

“Willem van Oranje was nauwelijks bij het verdrag betrokken en hij was er ontevreden over. Hij had een algehele religievrede gewild, en een sterker centraal gezag.”

De Unie van Utrecht leidde af van Oranje’s ideaal: alle Nederlanden verenigen in de strijd tegen de Spanjaarden. Ook was Oranje ontevreden over het feit dat niets was gedaan met enkele amendementen die hij had ingediend. Dat de ‘vader des vaderlands’ zich alsnog aansloot bij de Unie had vooral te maken met het feit dat de gewesten van de Unie van Atrecht in onderhandeling traden met de Spanjaarden, wat de militaire dreiging enorm deed toenemen.

Jan VI van Nassau-Dillenburg, een broer van Willem van Oranje, speelde overigens een belangrijke rol bij de totstandkoming van de Unie. Voor hem werd later daarom een standbeeld opgericht op het Domplein in Utrecht. Jan van Nassau was stadhouder van Gelre en zag al voor de breuk met de Zuidelijke Nederlanden dat het lastig werd om de eenheid te bewaren en onderzocht de mogelijkheden om enkele buurgewesten te verenigen. Hij onderhandelde uitvoerig met de verschillende gewesten. Geen eenvoudige opgaaf, zeker aangezien er binnen de gewesten ook weer allerlei tegenstellingen waren. Van Nassau stond zelf bekend als een vurig calvinist.

Basis

De Unie van Utrecht is wel eens de eerste versie van onze latere grondwet genoemd. Dat lijkt overdreven aangezien van een eenheidsstaat nog geen sprake was. De verschillende gewesten bleven immers soeverein en geen van de gewesten was in 1579 uit op de vorming van een republiek. De Unie bleek later echter toch de basis voor de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden te hebben gelegd. Deze werd negen jaar later opgericht. De Unie van Utrecht is daarmee een van de belangrijkste documenten uit de Nederlandse geschiedenis.

Overzicht van boeken over de Tachtigjarige Oorlog
Boek: Geboortepapieren van Nederland
Boek: Unie – Bestand – Vrede

Bronnen ▼