Fons Kockelmans
Een vechtkabinet is een kabinet waarvan de coalitiepartners voortdurend ruzie met elkaar maken. Veel ministersploegen in Nederland hebben dit etiket opgeplakt gekregen. Het kabinet-Den Uyl bijvoorbeeld geldt als een vechtkabinet. Net als Balkenende IV, waarin CDA en PvdA met bijzonder weinig onderlinge chemie samenwerkten. En niet te vergeten de vorige (nu demissionaire) ministersploeg Rutte III, die de ene na de andere minicrisis diende te bezweren. Maar het ultieme vechtkabinet is toch wel Van Agt II. Dat trad aan op 11 september 1981, dit jaar dus veertig jaar geleden. Zo’n driekwart jaar later kwam het alweer ten val. In de tussentijd hing zijn voortbestaan bijna voortdurend aan een zijden draadje.
Het begon allemaal met de Tweede Kamerverkiezingen van 26 mei 1981. Daarbij raakte de zittende coalitie van CDA en VVD haar krappe meerderheid van 2 zetels kwijt. De christendemocraten moesten het voortaan met 1 zetel minder doen, de VVD met 2. Weliswaar kreeg ook de PvdA een voor die tijd forse klap met een verlies van 9 zetels, maar ze eindigde wel als tweede partij. En D66 boekte onder leiding van Jan Terlouw een ware monsteroverwinning. Het steeg van 8 naar 17 zetels, meer dan een verdubbeling. Daarmee werd het verlies van de PvdA helemaal goedgemaakt.
De nieuwe coalitie lag dus voor de hand: CDA, PvdA en D66 zouden samen moeten regeren. Een probleem was wel dat geen van de partijen daar zin in had. Vooral CDA en PvdA voelden er helemaal niets voor. Tijdens het kabinet-Den Uyl (1973-1977) hadden de premier en vicepremier Van Agt een grondige hekel aan elkaar gekregen. Het tweede kabinet-Den Uyl was er ondanks een eindeloze poging dan ook nooit gekomen. En in de PvdA wisten ze wel wiens schuld dat was: Van Agt. De CDA-leider op zijn beurt moest niets hebben van de vermaledijde sociaaldemocraten. Hij regeerde veel liever met ‘Wiegel en die leuke club’. Maar omdat de kiezer dat onmogelijk had gemaakt zat er niets anders op dan het toch maar met ‘ome Joop’ te gaan proberen.
Lange tanden
Extra pijnlijk voor de PvdA was dat het CDA (met 4 zetels meer) de grootste partij was gebleven. Van Agt zou dus premier worden. Den Uyl wilde dat eigenlijk absoluut niet, maar zette zich met bijzonder lange tanden toch aan de kabinetsformatie. Oproepen van Terlouw en CDA-coryfee Ruud Lubbers om zich terug te trekken en plaats te maken voor partijgenoten negeerden beide partijleiders. Ze voelden er niets voor om al bij voorbaat het hoofd in de schoot te leggen.
Maar nog voor het uitspreken van de regeringsverklaring ging het al mis. De coalitiepartners kregen een conflict over de financiering van het ambitieuze banenplan waarmee Den Uyl de snel oplopende werkloosheid wilde bestrijden. Een nieuwe informateur moest aan de slag om de breuk te lijmen. Dat lukte, maar je hoefde bepaald geen zwartkijker te zijn om te voorzien dat het kabinet het héél moeilijk zou krijgen.
Recessie
Dat lag niet alleen aan de politieke en karakterologische tegenstellingen. Van Agt II moest ook regeren onder een somber gesternte. De economie was in een diepe recessie beland en kromp zowel in 1981 als 1982. Den Uyl slaagde er maar niet in de toename van de werkloosheid af te remmen. Ook het financieringstekort steeg voortdurend, zelfs al werd er voor miljarden extra bezuinigd.
Begin 1982 lanceerden Den Uyl en zijn staatssecretaris Ien Dales een plan om de Ziektewet te versoberen. De uitkeringen moesten omlaag en de werkgevers dienden de kosten van de eerste verzuimdagen voor eigen rekening te nemen. Deze voorstellen hadden zo’n anderhalf miljard gulden (zeg maar: 600 miljoen euro) aan bezuinigingen moet opleveren, maar ze zorgden vooral voor maatschappelijke onvrede. De FNV demonstreerde er fel tegen onder leiding van voorzitter Wim Kok, de latere opvolger van Den Uyl. Ook de Sociaal-Economische Raad (SER) adviseerde negatief. Het kabinet zag zich door alle verzet genoodzaakt zijn plan in de ijskast te zetten. Uiteindelijk ging het niet door.
Electoraal was dit allemaal verre van gunstig voor de PvdA. Bij de Provinciale Statenverkiezingen van maart 1982 leed ze een zware nederlaag. De toch al geringe bereidheid van de sociaaldemocraten om impopulaire ingrepen voor hun rekening te nemen nam daardoor nog aanzienlijk af. Na wekenlang uitzichtloos gesteggel binnen het kabinet over de benodigde miljardenbezuinigingen stelden de PvdA-bewindslieden op 12 mei 1982 hun portefeuille ter beschikking. Dat betekende het definitieve einde van het vechtkabinet. Aan regeren was het nauwelijks toegekomen.
Na het vertrek van de PvdA gingen CDA en D66 onder de naam Van Agt III nog enkele maanden verder om nieuwe verkiezingen voor te bereiden. Van Agt werd vervolgens opnieuw lijsttrekker van zijn partij, maar zou na afloop van de verkiezingen volkomen onverwacht zijn functie overdragen aan Lubbers. Den Uyl bleef tot zijn dood in 1987 lid van de Tweede Kamer. Zijn familie gaf Van Agt te verstaan dat hij niet welkom was bij de begrafenis.
Ook interessant: Dries van Agt – De meest kleurrijke premier die Nederland ooit had
…of: Joop de Gedrevene
Overzicht van boeken over de politieke geschiedenis
