Victoria van Pruisen – Een ‘koninklijke missionaris’

---

Vicky en Frederik

‘Ik wilde dat hij een goede “skelping” [aframmeling] kon krijgen, zoals de Schotten zeggen (…).’
Koningin Victoria over haar oudste kleinzoon, de toekomstige keizer Wilhelm II, februari 1885

De crisis aan het Duitse hof dook voor het eerst op in de weken voor de viering van het Gouden Jubileum in Londen. De gezondheid van de negentigjarige Duitse keizer Wilhelm I ging achteruit. Kroonprins Frederik, Victoria’s ‘geliefde’ schoonzoon, was de eerste in lijn om hem op te volgen, maar in de lente van 1887 begon Vicky zich zorgen te maken omdat haar echtgenoot maar niet van een schijnbaar onschuldig symptoom kon afkomen: een voortdurende schorheid in zijn keel. In mei constateerden de Duitse artsen een tumor op de stembanden van de prins en uit angst dat die kwaadaardig zou zijn adviseerden ze een onmiddellijke operatie om het gezwel weg te nemen. Het was een levensbedreigende ingreep, maar ook Frederiks beste hoop op genezing.

De akeligste scenario’s doemden nu op voor Vicky en Frederik.

‘Ik wilde dat ik naar je toe kon vliegen om bij je te zijn en je op te vrolijken, mijn lieve kind, en om Fritz moed in te spreken,’

…schreef de koningin vanuit Londen. De Britse arts die werd geraadpleegd, dokter Morell MacKenzie, adviseerde echter niet te opereren totdat onomstotelijk vast zou staan dat het om een kwaadaardig gezwel ging. Tot Vicky en Frederiks enorme opluchting leverde het pathologische rapport geen bewijzen voor kanker op. De Duitse artsen hadden het gevoel dat MacKenzie te optimistisch was, maar de kroonprinses was er zeker van dat de Britse medicus gelijk had. ‘Ik ben ervan overtuigd!’ schreef ze aan haar moeder. ‘Mijn lieve, geliefde kind, ik ben God waarlijk, oprecht en diep dankbaar dat (…) de ongerustheid over onze dierbare Fritz is verjaagd,’ antwoordde de koningin op 27 mei, drie weken voor haar Gouden Jubileum. Ze stond erop dat haar dochter en schoonzoon nu naar Engeland zouden komen voor de vieringen. ‘Jullie beiden mogen niet ontbreken op deze dag die mij diep zal aangrijpen (…).’

Moeder en dochter, die altijd een hechte band hadden, kwamen voor de grote parade in Londen bij elkaar en Vicky zat bij koningin Victoria in haar landauer. Ze was inmiddels van middelbare leeftijd en leek nu meer op haar moeder. Haar volle gezicht verzachtte haar trekken en haar figuur was door haar zwangerschappen gevulder geworden. De menigte had vooral aandacht voor haar echtgenoot. De kranten berichtten over een levensbedreigende ziekte, maar prins Frederik leek de geruchten te ontzenuwen. Zoals hij vooruitreed met de prinsen, groot en knap, in zijn indrukwekkende uniform van de Pruisische kurassiers, leek hij een onoverwinnelijke krijgsheerkoning die zijn erfdeel kwam opeisen. De Amerikaanse journalist Ralph Blumenfeld beschouwde hem als ‘de opvallendste gestalte in de processie’.

De rust van de zomerweken in Schotland en naderhand in Italië voedden de hoop op herstel, maar in de herfst van 1887 kwamen de symptomen terug. Voor Vicky was het moeilijk om zijn stem te horen. In de tweede week van november werd de Duitse troonopvolger door zes artsen onderzocht, die deze keer unaniem tot de slotsom kwamen dat Frederik aan ongeneeslijke kanker leed. Hij stond voor een keuze tussen twee kwaden. Zijn leven kon wellicht verlengd worden wanneer zijn strottenhoofd operatief werd verwijderd, maar daardoor zou de toekomstige keizer zijn spraakvermogen verliezen, als hij de gevaarlijke operatie überhaupt zou overleven. Of hij kon het op zijn beloop laten en zijn lot in Gods handen leggen.

Het nieuws veroorzaakte onrust in heel Europa. De oude Duitse keizer had niet lang meer te leven en Frederik, zijn zoon en opvolger, was vrijwel zeker ook ten dode opgeschreven. Koningin Victoria en haar dochter werden heen en weer geslingerd tussen hoop, vrees en hernieuwde onzekerheid. Als Frederik stierf, zou de Duitse troon overgaan op de achtentwintigjarige prins Wilhelm, Vicky’s oudste zoon en de oudste kleinzoon van de koningin. Voor moeder en dochter zou dat een regelrechte tragedie zijn die het hele doel van Vicky’s glorieuze huwelijk met de Pruisische troonopvolger van dertig jaar eerder zou ondermijnen, of zelfs volkomen tenietdoen.

In die zo gelukkige dagen toen haar echtgenoot nog leefde, had koningin Victoria Albert gesteund in zijn visionaire plannen voor de huwelijken van hun kinderen. Die plannen hadden hun wortels in Coburg in Duitsland, geboorteplaats van Victoria’s moeder, prinses Victoria van Saksen-Coburg-Saalfeld, de latere hertogin van Kent, van haar oom Leopold, koning der Belgen, en van haar geliefde echtgenoot Albert zelf. In de eerste helft van de negentiende eeuw bestond Duitsland nog niet als eenheidsstaat. Coburg was een van de achtendertig onafhankelijke Duitse koninkrijken, hertogdommen en prinsdommen die in de ‘Duitse Bond’ losjes verenigd waren, formeel onder leiding van het Oostenrijkse keizerrijk.

De ‘Coburgvisie’ zoals geformuleerd door Albert en zijn goede vriend en adviseur baron Christian von Stockmar kende twee politieke doelen: de eenwording van Duitsland en vervolgens ‘het vestigen van een eenheid van streven tussen Duitsland en Engeland’. Voor prins Albert en baron Stockmar was dat een ‘nobel streven’ dat Europa stabiliteit zou verlenen. Zij geloofden dat ‘de wereldvrede en de sociale, intellectuele en politieke vooruitgang van Europa’ afhingen van een politieke overeenkomst tussen Groot-Brittannië en het recentelijk verenigde Duitsland. Stockmar was van mening dat zo’n alliantie na het trauma van de napoleontische oorlogen een ‘natuurlijk machtsevenwicht’ in Europa zou creëren en…

‘de Teutoonse naties sterk genoeg [zou maken] om respect voor het volkenrecht af te dwingen en elke inbreuk op de vrede te voorkomen, of die uit het oosten of westen zou komen’.

In september 1855, toen koningin Victoria en prins Albert op een verloving aanstuurden tussen hun innig geliefde veertienjarige dochter Vicky en prins Frederik, de tweede in lijn om de Pruisische troon te bestijgen, ontwikkelden de romantische gevoelens van hun dochter zich tijdens een hofmakerij van twee weken plichtsgetrouw in lijn met deze politieke en strategische visie op Europa. Vicky’s huwelijk was een waarachtig schoolvoorbeeld van de eeuwenoude traditie van koninklijke verbintenissen als cruciaal onderdeel van de diplomatie en een middel om ‘de zaak te beklinken’. Pruisen was op dat moment de grootste en meest dynamische Duitse staat en door haar verbintenis met het Pruisische koningshuis hoopte Vicky haar vaders droom te vervullen en haar eigen richtinggevende rol te spelen in de politiek op het continent, geïnspireerd door Alberts ideaal van een liberaal, verenigd Duitsland dat Europa vrede kon schenken.

De opvatting dat Groot-Brittannië de rol vervulde van internationale vredeshandhaver had tijdens de negentiende eeuw gelijke tred gehouden met de groei van het rijk en de Britse zeemacht. Hoewel de heerschappij over de wereldzeeën het Engelse eigenbelang bevorderde, kwam die ook andere landen ten goede omdat handelsroutes beveiligd werden en de slavenhandel was uitgebannen. Maar de superioriteit die de Pax Britannica mogelijk maakte, school niet alleen in de kracht van de marine; zij was verweven met allerlei facetten van de Britse cultuur. Groot-Brittannië was de industriële werkplaats en geldschieter van de wereld, zette de toon op het gebied van de kunsten, de wetenschap en met humanitaire hervormingen, maar was bovenal het thuisland van de moeder aller parlementen: een constitutionele monarchie die de bevoegdheden van de soeverein strikt beperkte en het kiesrecht langzaam maar zeker verbreedde. Het Britse model wees de weg: op verlichte liberale leest geschoeide, democratische hervormingen waren een middel om de destabiliserende krachten van revolutie en oorlog op afstand te houden.

In de jaren vijftig van de negentiende eeuw begreep prins Albert misschien beter dan de ministers van de koningin dat het protestantse Pruisen in staat zou zijn alle Duitse staatjes onder zijn banier te verenigen en hij zag in hoeveel macht dat nieuwe land in Europa kon gaan uitoefenen. Hij kon zich niet voorstellen dat een verenigd Duitsland onder Pruisische heerschappij zijn invloed als een militaire dictatuur of autocratie zou uitoefenen. Vicky’s glorieuze huwelijk met een toekomstige Pruisische troonpretendent had niets meer of minder tot doel dan de politieke ontwikkeling van Pruisen-Duitsland naar Brits voorbeeld te modelleren. De jonge prinses zou het zaad van het verlichte, liberale denken op de Pruisische bodem opkweken en helpen om de nieuwe staat in de richting van een parlementaire constitutionele monarchie te sturen. Haar huwelijk was het eerste in een reeks koninklijke dynastieke verbintenissen die erop gericht waren de banden in heel Europa te verstevigen en vrede te brengen.

Vicky en haar vader hadden altijd een speciale band gehad. Haar vroegrijpe intelligentie en bereidheid om te leren deden haar principiële vader groot genoegen en vormden een schril contrast met de luiheid van haar broer Bertie. Door haar huwelijk met prins Frederik in St James’s Palace in januari 1858 werd Vicky niets minder dan een ‘koninklijke missionaris in Pruisen’ om de verheven idealen van het ‘geloof van haar aanbeden vader’ te verkondigen. Prins Albert was niet alleen jarenlang de mentor geweest van Frederik maar had ook zijn begaafde dochter persoonlijk in de politiek opgeleid om haar op haar rol voor te bereiden. Daarbij had hij er geen twijfel over laten bestaan hoe serieus haar toekomstige taken zouden zijn. Gelukkig koesterde Vicky warme gevoelens voor haar Pruisische prins, maar haar huwelijk was niet slechts een kwestie van gezondheid en geluk, waarschuwde Albert. Wat er op het spel stond, was…

‘…de toekomst van je land en volk, en daarmee, zou je kunnen zeggen, het welzijn van Europa’.

De Britten leken de hoge verwachtingen te delen en ondanks de zware sneeuwval stonden de straten vol en werd er gejuicht toen de ‘Dochter van Engeland’ naar Pruisen vertrok:

‘God save the Prince en Bride! God keep their lands allied!’

Hoe hooggestemd de aspiraties voor de buitenlandse alliantie ook waren, niets kon de pijn van het afscheid verzachten. Voor Albert was het huwelijk van zijn oudste dochter een persoonlijk offer voor zijn idealen; niets of niemand kon haar vervangen. Zijn liefde voor Vicky leek die van een normale vader-dochterrelatie te overstijgen. In de daaropvolgende maanden konden ook de eisen van zijn oneindige werklast, die hij zelf steeds verder leek uit te breiden, geen troost bieden. Vicky was weg en niets ter wereld kon de duistere leegte van haar afwezigheid vullen. Ook de zeventienjarige bruid had het moeilijk aan het militaristische Pruisische hof. ‘Ik denk dat ik eraan bezwijk om die lieve papa te moeten verlaten,’ had ze tegen de koningin gezegd. Nu hield ze zijn foto altijd bij zich, alsof de beeltenis alleen al troost kon bieden. ‘Ik koester uw woorden in mijn hart,’ vertelde ze haar vader, hem verzekerend dat ze haar ‘mijn hele leven lang’ zouden beïnvloeden.

Toen prins Albert op 14 december 1861 overleed, drie jaar na het vertrek van zijn dochter, werd de hele familie verpletterd onder de wanhoop van koningin Victoria. Haar eerste brief stuurde ze aan Vicky. ‘Ik ben verpletterd, gebroken! (…) Ik heb het gevoel dat ik nog even sterk als tevoren met Hem [Albert] leef, dat Hij me nog als een gids blijft leiden.’ Ze zag niets voor zich dan ‘een oneindige leegte!’ Weken later was het alsof ook zijzelf was gestorven: haar leven was ‘volkomen vernietigd’ vertelde ze haar dochter. Dit tweede leven was slechts een schaduw, niet meer dan de ‘dood in het leven’. Maar ook Vicky had het gevoel dat ‘de toekomst is verdwenen’. Ze had alles in haar leven gedaan ‘in de hoop papa tevreden te stellen’. Ze had op zijn ‘onfeilbare oordeel’ vertrouwd en nu voelde ze zich verloren, op drift in Pruisen, zonder haar inspiratiebron, de architect van haar huwelijk en loopbaan.

Toen ze terugkeerde naar Osborne House was er weinig wat haar troost kon bieden. De rouw was geïnstitutionaliseerd in de dagelijkse routine van het huishouden. Haar vaders persoonlijke bezittingen werden elke dag voor hem klaargelegd en er werd water naar zijn privévertrekken gebracht. Het is van binnen ‘niets anders dan een grote graftombe’, vertelde ze haar echtgenoot. ‘Het oude leven, de oude gebruiken zijn verdwenen (…).’ Moeder ‘huilt heel veel’, schreef ze verder. ‘Ze slaapt altijd met papa’s mantel over zich heen, zijn geliefde rode rijkostuum naast haar en wat kleren van hem in het bed! (…) Ik vraag me telkens onwillekeurig af waar hij naartoe is en denk steeds dat hij terug zal komen.’

Vicky en haar moeder voelden beiden de opdracht om de wensen van prins Albert met hernieuwde kracht uit te voeren. ‘Zijn opvattingen over alles zullen mij tot wet zijn!’ schreef de koningin. ‘Geen menselijke macht zal mij laten afwijken van wat hij besloot en wenste.’

Vicky voelde die wil even sterk. In één opzicht waren de vrouwen in staat om hun doel te bereiken. Er waren al geschikte dynastieke banden in kaart gebracht voor de volgende twee kinderen van Albert en Victoria. Vicky zat in Berlijn op een strategische positie om advies uit te brengen over de lijst van kanshebbers en de meest geschikte Duitse koninklijke kandidaten discreet te evalueren. De volgende die trouwde was de tweede dochter van koningin Victoria, Alice. Haar huwelijk met prins Lodewijk van het groothertogdom Hessen en bij de Rijn werd zes maanden na de dood van Albert voltrokken en ‘leek meer op een begrafenis dan op een bruiloft’, stelde de koningin vast. Het was Vicky die de oogverblindend knappe Deense prinses Alexandra aanwees als de kandidate die de meeste kans maakte om haar broer Bertie te blijven boeien en zijn losbandige gedrag een halt toe te roepen. Berties huwelijk in maart 1863 voelde voor de koningin nog steeds ‘veel erger dan een begrafenis bijwonen!’ zonder Albert aan haar zijde. Het huwelijk verbreedde de Britse koninklijke connecties snel toen Alexandra’s vader in hetzelfde jaar koning Christian IX van Denemarken en haar broer koning George van Griekenland werd, terwijl haar zus Dagmar in 1866 met de toekomstige tsaar Alexander III trouwde. Nog vier jongere kinderen van koningin Victoria zouden met Duitsers van koninklijke bloede trouwen.

Ondanks al deze huwelijksbanden vervloog de hoop van moeder en dochter om het streven van prins Albert te verwezenlijken in de daaropvolgende jaren steeds meer, en elke pijnlijke tegenslag werd gedocumenteerd in Vicky’s brieven naar huis. ‘Jouw lieve brieven’, en het uitzien daarnaar, ‘behoren tot de weinige dingen waar ik nog om geef (…)’, schreef de koningin haar dochter. Maar de brieven waren ook een reden voor toenemende zorg nu de volgende crisis langzaam maar zeker de dreigende vormen aannam van Vicky’s formidabele tegenspeler: de reactionaire Pruisische stokebrand Otto von Bismarck.

In 1862 werd koning Wilhelm I van Pruisen, Vicky’s schoonvader, in de Pruisische Landtag, het parlement, geconfronteerd met een afwijzing van het budget voor de legerhervormingen die hij wilde doorvoeren. De vorst zag het als een directe bedreiging van het gezag van de kroon. Hij dreigde in september met aftreden en stemde er alleen mee in om aan te blijven als Otto von Bismarck, op dat moment de Pruisische ambassadeur in Parijs, minister-president zou worden. Vicky was verbijsterd. Bismarck was een avonturier, schreef ze aan haar moeder, ‘een buitengewoon principeloos en onwaardig karakter (…) een kwaadaardige man’. Het idee dat ‘die ellendeling’ het land ging regeren zette bij Vicky ‘alle haren overeind!’ Wat op het spel stond was het cruciale concept van parlementair bestuur voor Pruisen. Bismarck was vastbesloten om het principe van de personele monarchie in stand te houden, waarbij de kroon de controle had over de uitvoerende macht en, het belangrijkste, over het leger.

Vicky voelde het isolement van haar positie ‘nu we papa niet langer hebben die ons altijd schreef. Ik voel me volledig afgesneden!’ Haar vader had de context van de Pruisische politiek altijd doorgrond, zo leek het. Toen haar echtgenoot weifelde, kwam Vicky met het idealisme van de jeugd tussenbeide, zonder alle complicerende factoren te begrijpen en langzaam maar zeker raakte ze verstrikt in het web van Bismarck.

‘Jouw succes in de toekomst berust enkel en alleen op een ferm vasthouden aan het constitutionele, liberale (…) principe,’

…luidde de richtlijn van de koningin voor haar dochter in maart 1862. En Vicky bleef onwrikbaar in haar toewijding aan deze idealen:

‘Onze enige taak is om dit dierbare land perfect, sterk en machtig te maken met behulp van een liberale, praktische constitutie en ordelijke en wettige procedures,’

…schreef ze. Ze hoopte dat Pruisen een voorbeeld voor andere landen kon worden en het vertrouwen van Europa zou winnen. Maar Bismarck zette de naar het liberalisme neigende troonopvolger en zijn vrouw al snel buitenspel. Dit was zijn moment en hij greep het. In zijn ogen was een almachtige, militaristische kroon eerder de sleutel tot de Pruisische macht dan een kliek van burgerministers. Hij beloofde onvoorwaardelijke trouw aan Wilhelm I en zag zijn eigen macht als voornaamste adviseur van de kroon. Het was niet ‘Pruisens liberalisme’ maar ‘Pruisens macht’ die de toekomst van het land zou verzekeren, luidde zijn beroemde verklaring op 30 september 1862 voor het Huis van Afgevaardigden.

‘De grote vragen van deze tijd worden niet opgelost met toespraken en meerderheidsbeslissingen, maar met ijzer en bloed.’

Zoals prins Albert had voorzien, was Duitsland in 1871 inderdaad verenigd, niet vreedzaam langs de weg van diplomatie en moreel overwicht van een verlicht Pruisen, zoals hij had gewild, maar door middel van bloedige oorlogen die de ‘ijzeren’ kanselier Bismarck voerde. Nog in 1866 schreef The New York Times in een commentaar:

‘Er bestaat in politiek geografisch opzicht geen echt Duitsland. Er zijn koninkrijken, groothertogdommen, hertogdommen en prinsdommen (…) elk afzonderlijk geregeerd door een onafhankelijke soeverein.’

Maar binnen een paar jaar boog Europa voor de ijzeren wil van Bismarck en werden er nieuwe grenslijnen getrokken en verrees er een verenigd Duitsland, samengesmeed met bloed, staal en slimme diplomatie.

Boek: Koningin Victoria als huwelijksmakelaar