Voorspelde Johannes Hus in 1415 de Reformatie?

In de Late Middeleeuwen leveren enkele katholieke geestelijken stevige kritiek op de schijnheilige toestanden in de Rooms-Katholieke Kerk. Deze critici gelden als voorlopers van de reformatoren in de 16e eeuw. De protesten komen onder meer van de Engelse theoloog John Wycliff (1330-1384), de Nederlandse grondlegger van de Moderne Devotie Geert Grote (1340-1384) en de Boheemse priester Johannes Hus (ca. 1370-1415). Laatstgenoemde, Johannes Hus, voorspelt luttele momenten voor zijn dood, in 1415, de Reformatie. Althans, dat staat in veel geschiedenisboeken. Maar klopt dit verhaal wel?

Erin geluisd

Als criticus van de Rooms-Katholieke Kerk stelt Hus – priester, doctor en rector magnificus van de Universiteit van Praag – begin vijftiende eeuw de wanpraktijken van de kerk ter discussie in zijn geschriften. Zoals de simonie (het handelen in ambten), kerkelijke corruptie en de verkoop van relieken en aflaten. Om deze reden excommuniceert de bisschop van Praag hem in 1409. Enkele jaren later volgt een indringender maatregel. Niemand minder dan de paus zelf, Johannes XXII (ca. 1370-1419), spreekt in 1412 het Grote Anathema (een banvloek) over Hus uit. Praktisch betekent deze dwingende banvloek de ‘sociale doodstraf’ voor Hus: iedereen in regio Praag moet hem, onder dreiging van excommunicatie, volledig mijden, en mag hem niets verkopen en hem al helemaal niet voeden.

De banvloek betekent echter niet dat Hus mag worden gearresteerd. Toch gebeurt dat. Het is de Roomse koning Sigismund van Luxemburg (1368-1437) die Hus erin luist. Sigismund heeft hem een vrijgeleide beloofd als hij op het Concilie van Konstanz (1414-1418) zijn opvattingen komt verdedigen. Maar Sigismund breekt zijn belofte en Hus wordt gearresteerd en berecht. Het proces loopt uit op de doodstraf.

Hoedje van papier

Op 6 juli 1415 wordt Johannes Hus op de brandstapel gezet. De goedbezochte happening vindt plaats in Konstanz, een stad aan de Bodensee in het zuiden van het huidige Duitsland. De executeurs hebben een papieren hoed op het hoofd van de veroordeelde gezet, met daarop een afbeelding van drie dansende duivels die aan een ziel trekken. De hoed, waarop het woord heresiarch (ketter) staat, is een duidelijke waarschuwing in de richting van hen die op geloofsgebied dwalen, of hun mond durven opentrekken tegen de kerk: zij belanden na hun terdoodbrenging in de hel.

Op weg naar de brandstapel, terwijl de ketterse boeken van Hus nabij de kerk in Konstanz in het vuur gegooid worden, passeert de stoet koning Sigismund, die volgens ooggetuigen een knalrood hoofd krijgt als Hus hem herinnert aan zijn eerder gedane belofte. Als Hus bij de brandstapel aankomt knielt hij en zingt hij psalmen. De veroordeelde is moedig, kalm en licht ironisch. Als de executeurs hem op de brandstapel vastketenen, terwijl een grote menigte toekijkt, zegt Hus met een glimlach:

‘Om mijnentwille werd mijn heer Jezus Christus vastgebonden met een nog zwaardere ketting. Waarom zou ik me dan schamen voor dit roestige exemplaar?’

De beul stapelt de takkenbossen op tot aan de hals van de Hus. De aanwezige hertog van Beieren vraagt nog of de Boheemse theoloog zijn standpunten wil herroepen. ‘Nee’, antwoordt die, ‘ik heb nooit enig beginsel met een kwaadaardige strekking onderwezen en wat ik met mijn lippen heb onderwezen, bezegel ik nu met mijn bloed.’

Vervolgens zegt Hus tegen de beul:

‘Je gaat nu een gans [hus is Boheems voor gans] roosteren, maar binnen honderd jaar krijg je een zwaan voorgeschoteld die je roosteren nog koken kan.’

Het is een profetische voorspelling die uitkomt als Maarten Luther (1483-1546) – die een zwaan in zijn familiewapen heeft – in oktober 1517 zijn 95 stellingen poneert.

Zingende zwaan

De profetie over het verbranden van de gans en de komst van een zwaan – lees: Luther – honderd jaar later, komt in verscheidene historische boeken voor. Deze voorspelling wordt dan gelabeld als Hus’ laatste woorden. Beide aannames kloppen niet. Hus’ profetie is een achteraf-constructie die in de zestiende eeuw bedacht is. Hij komt onder meer voor in The Book of Martyrs (1563) van John Foxe. Volgens een recente biografie van David Schaff, John Huss. His Life, Teachings, And Death (2013), eindigt Hus’ leven echter met een Latijns lied. Daarin vraagt hij God om hem genadig te zijn, met als laatste woorden: ‘In Uw handen beveel ik mijn geest’. Weer andere bronnen beweren dat Hus’ slotwoorden pravda vítězí waren (de waarheid overwint).

Hoe het ook zij, opmerkelijk is dat Maarten Luther in zijn boeken een aantal keren verwijst naar de profetie van Hus over de gans en zwaan. In een geschrift uit 1531, Glosse auf das vermeinte kaiserliche Edikt, schrijft Luther dat Johannes Hus vanuit de gevangenis, nog vóór zijn terechtstelling dus, had geschreven dat de katholieken een gans gingen braden, maar honderd jaar later een zwaan zouden horen zingen. In twee andere geschriften, uit 1537 en 1541, verwijst Luther naar dezelfde uitspraak.

Staartje

Echter, in de brieven die Hus tijdens zijn gevangenschap schrijft, is de vermeende profetie niet terug te vinden. Wel schrijft Hus over een gans, maar nergens over een zwaan. Vermoedelijk heeft Luther via Tsjechische studenten in Wittenberg gehoord over Hus en diens geschriften, en zelf de connectie tussen gans en zwaan bedacht. Mogelijk als rechtvaardiging voor zijn eigen kritiek op de Rooms-Katholieke Kerk en de paus, om zo te laten zien dat hij met deze kritiek in een lange traditie stond. Schrijvers ná Luther namen de ‘profetie’ van Hus kritiekloos over en betitelden deze – om de executie en het martelaarschap van Hus een goddelijke glans te geven – als Hus’ laatste woorden.

Heeft het verhaal nog een staartje? Jawel: Luthers zwaan was inderdaad een zingende en geen stervende zwaan. Het lutheranisme overleefde en kreeg veel aanhang in onder meer Duitsland en Scandinavië. Tegenwoordig staat de zwaan nog steeds symbool voor het lutheranisme, terwijl de gans geassocieerd wordt met de Hussieten, de volgelingen van Hus.

Boek: Johannes Hus veroordeeld, ontroerend ooggetuigenverslag