In 1859 werd het voormalige eiland Schokland op bevel van koning Willem III ontruimd. Het was de koning en de regering wel welletjes. De zee sloeg doorlopend stukken van het eiland weg en instandhouding leek onbegonnen werk. Daarnaast was de armoede op het eiland groot. De eilanders moesten elders maar een heenkomen vinden. De Schokkers waren echter zeer gehecht aan hun eiland en om te voorkomen dat ze ooit terugkeerden, kregen alle bewoners opdracht hun woning eigenhandig af te breken, zodat ze het elders eventueel weer konden opbouwen. Terugkeren op het eiland was geen optie.
Schokland was niet altijd een eiland. Tot ver in de Middeleeuwen was een groot deel van de voormalige Zuiderzee nog gewoon te voet begaanbaar. Spreekwoordelijk dan, want makkelijk begaanbaar was de drassige wildernis niet. Al in de prehistorie werd het gebied door mensen bewoond. Zij lieten voetafdrukken achter in de klei. In 1984 werden dergelijke voetstappen gevonden op Schokland. Een aantal daarvan werden geborgen en geconserveerd. Ze zijn tegenwoordig te zien in Museum Schokland.
Vanaf ongeveer 1100 werd een begin gemaakt met de ontginning van dit gebied. Grote stukken veen werden omringd met dijkjes en met slootjes ontwaterd. Het gebied rond het huidige Schokland werd zo vermoedelijk al rond de veertiende eeuw ontgonnen.
Er kleefden echter ook nadelen aan deze ontginning. De ontwatering van het gebied zorgde ervoor dat het veen inklonk, waardoor de bodem langzaam begon te dalen. De zee kreeg hierdoor steeds meer vat op het land en uiteindelijk werden er steeds meer stukken land weggeslagen. Voor Schokland kwam de zee steeds dichterbij. Tot halverwege de vijftiende eeuw was het nog een schiereiland, doordat het middels een smalle veenrug met het vasteland werd verbonden. Uiteindelijk at de Zuiderzee ook dat stukje land op waardoor Schokland definitief een eiland werd. Of definitief, tot de inpoldering in 1942 dan…
Twee eilanden
Tot begin negentiende eeuw werd nog gesproken van twee eilanden, Emmeloord en Ens, maar daarmee werd feitelijk hetzelfde eiland bedoeld. Emmeloord omvatte het noordelijke deel. In de Middeleeuwen maakten de zogenaamde heren van Kuinre hier lang de dienst uit. Ze gebruikten dit deel van het eiland als uitvalsbasis voor hun rooftochten op de Zuiderzee. In 1660 kocht Amsterdam het gebied en vanaf dat moment hoorde het noordelijk deel van Schokland officieel bij Holland.
Ens omvatte het zuidelijke deel en viel al vanaf de Middeleeuwen onder Overijssel. Op het zuidelijke deel bevonden zich twee woonterpen: Middelbuurt (of Molenbuurt) en het kleinere De Zuidert. In 1806 werden de twee eilanden bestuurlijk samengevoegd.
Aan de oostkust van het eiland bevond zich vroeger een houten paalwering, met daarin een smalle loopplank. Handig, want het drassige eiland was vaak moeilijk begaanbaar en via de loopplank kon men toch zonder natte voeten van de ene naar de andere terp wandelen. Als eilanders elkaar op de loopplank tegenkwamen, pakte men elkaar bij de middel vast om vervolgens om elkaar heen te draaien. Dit kwam bekend te staan als de zogenaamde Schokkerdans.
De naam van het eiland
Waar de naam Schokland precies vandaan komt is niet exact duidelijk, maar er zijn wel theorieën. Een van die (niet heel onwaarschijnlijke) theorieën zegt dat de eilandnaam is afgeleid van het woord Schocke. Hiermee werd een rietplag bedoeld, of een stuk gedroogde koemest dat als brandstof kon worden gebruikt. Museum Schokland meldt dat de naam waarschijnlijk schamper bedoeld was. Schokken werden namelijk beschouwd als turf voor armoedzaaiers.
Een andere theorie meldt dat de naam Schokland verwijst naar de zee die continu op het eiland in beukte. Door deze schokken brokkelden er geregeld stukken van het eiland af.
Strijd tegen het water
De strijd tegen het water is een constante geweest in de Nederlandse geschiedenis. De geschiedenis van Schokland geeft een indringend beeld van die strijd. Het is Nederland in het klein. De bewoners waren vastbesloten hun eiland te behouden. Om te voorkomen dat de zee nog meer delen van het land zou wegvreten, werd daarom om vrijwel het hele eiland een houten paalafzetting geplaatst. Op de Middelbuurt, één van de middeleeuwse terpen op het voormalig eiland waar tegenwoordig Museum Schokland te vinden is, kan men nog zo’n paalafzetting bekijken. Ook een goed beeld van de afzetting geeft het hierboven geplaatste schilderij van Hermannus Koekoek jr. Na de ontruiming verdwenen de meeste palen. In de Tweede Wereldoorlog werden sommige houten delen nog gebruikt voor de bouw van noodbruggen.
In Museum Schokland is een maquette te zien van het eiland zoals dat er rond 1832 ongeveer uitzag. Erboven hangen foto’s van voormalige eilanders:
Op de Middelbuurt staat een kerkje waar de eilanders, verwikkeld in een heftige strijd om het bestaan, ook de hemelse machten hebben aangeroepen. Deze zogenaamde Waterstaatskerk dateert uit 1834, en werd bekostigd door het Rijk. Op dezelfde plek stond vanaf 1717 een vierkanten stenen kerkje, maar dat werd bij een stormramp in 1825 onherstelbaar beschadigd waardoor een nieuwe gebouw nodig was. In de Middeleeuwen was in het zuiden van het eiland een klein stenen kerkje te vinden.
Unesco
Schokland was het eerste Nederlandse erfgoed dat een plek kreeg op de prestigieuze werelderfgoedlijst van Unesco. Mede hierdoor ontvangt het voormalige eiland tegenwoordig veel bezoekers, waaronder veel buitenlanders. Het voormalige eiland is ook geliefd bij natuurliefhebbers en wandelaars.
Meer artikelen over de geschiedenis van de Zuiderzee
Boek: Verhalen van Schokland – De lotgevallen van een eilandbevolking
Boek: Oude foto’s en verhalen van op Schokland geboren mensen
