Het Wilhelmus – De geschiedenis van ons volkslied

Het Wilhelmus wordt door het Guinness Book of Records beschouwd als het oudste volkslied ter wereld. Toch is het pas sinds 1932 het officiële volkslied van Nederland. Een beknopte geschiedenis van onze nationale hymne. Een opstandslied uit de Tachtigjarige Oorlog. Wie schreef het Wilhelmus? En waar gaat de tekst eigenlijk over?

Auteur van het Wilhelmus

Lang is beweerd dat de tekst van het Wilhelmus werd geschreven door Filips van Marnix van Sint-Aldegonde, een belangrijke raadgever van Willem van Oranje. Concreet bewijs hiervoor ontbreekt echter. Wel duidelijk is dat de liedtekst werd geschreven aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog (ca. 1570) toen de Lage Landen in opstand kwamen tegen de repressiepolitiek van de Spaanse koning Filips II. Die had zijn ‘IJzeren’ hertog Alva in 1567 naar de Nederlanden gestuurd om orde op zaken te stellen, nadat hier de Beeldenstorm was losgebarsten. In deze jaren groeide Willem van Oranje langzaam uit tot een verzetsheld en het symbool van de Opstand tegen Spanje.

In de nationale hymne wordt Willem van Oranje bezongen. Het gaat om een zogenaamd geuzenlied. De tekst is in verschillende geuzenliedboeken terecht gekomen, maar de auteur bleef onbekend. Enkele vroeg zeventiende-eeuwse bronnen schreven het lied toe aan Marnix van Sint-Aldegonde toe, maar betwijfeld wordt of hij ook echt de auteur was. Het is bijvoorbeeld opmerkelijk dat Marnix van Sint-Aldegonde zelf nergens heeft geschreven dat hij de auteur was.

In 2016 kwam het Meertens Insituut met een nieuwe mogelijke auteur: de zestiende-eeuwse dichter Petrus Datheen. Onderzoek met zogenaamde “computationele technieken” toonde aan dat de schrijfstijl van het Wilhelmus sterke overeenkomsten vertoont met diens andere werk. Ultiem bewijs voor zijn auteurschap is er echter ook niet.

Het lied

Wie de auteur ook is, vast staat dat het om een zogenaamd contrafact gaat. Dat wil zeggen dat de tekst op een al bestaande melodie werd geschreven. Namelijk die van het spotlied “O la folle entreprise du prince de Condé” dat in 1568 ontstond bij het beleg van Chartres door de hugenoten. Dat dichter Petrus Datheen aanwezig was bij dat beleg, sterkte Meertens-onderzoekers overigens in de overtuiging dat hij de auteur van de tekst is.

In de achttiende eeuw werd het Wilhelmus steeds vaker zonder tekst gespeeld. Het was toen vooral te horen op trompet en carillon. En het lied zelf veranderde in een soort marsmelodie, die bekend kwam te staan als de Prinsenmars. Het Wilhelmus was in deze periode populair, hoewel de oorspronkelijke tekst dus bij steeds minder mensen bekend was. Verschillende dichters schreven aangepaste teksten, waardoor het lied in verschillende vormen voorkwam. Een bekende versie ging als volgt:

Wilhellemussie van Nahassouwen,
Zijt gij van Duihuihuitsen bloed?
De elleboog door de mouwen,
Het haar al door de hoed.
Zijt gij Wilhellemus?
Zijt gij Wilhellemus?
Wel dat is goed.

Deze berijming ging terug op een spotlied uit 1577 waarin ‘Spaanse hoeren’ (Nederlandse meisjes die zich bij de Spaanse soldaten prostitueerden) kwamen klagen dat de Spanjaarden werden verdreven. Zo raakten zij immers ook hun klandizie kwijt.

Het Wilhelmus als volkslied

Pas in 1932 werd het Wilhelmus ons nationale volkslied. Het verving Wien Neêrlands bloed, dat vanaf 1817 gefungeerd had als nationale hymne maar nooit echt populair werd. Dit mede door de volgens sommigen racistische zinsnede:

“Wien Neêrlandsch bloed door d’aderen vloeit, Van vreemde smetten vrij.”

Begin negentiende eeuw werd het Wilhelmus nog ongeschikt geacht als nationaal volkslied, omdat het vooral beschouwd werd als het partijlied van de Oranje-gezinden. Met name voor de inwoners in het zuiden van het land (waar België toen nog bij hoorde) was het lied nog te zeer verbonden met het protestantisme. Na een prijsvraag werd in 1817 daarom gekozen voor Wien Neêrlands bloed. Het Wilhelmus bleef echter populair. Bijzonder was bijvoorbeeld dat koningin Wilhelmina bij haar inhuldiging in 1898 het Wilhelmus liet spelen, in plaats van het officiële volkslied. En ook bij andere officiële gelegenheden werd, mede door de koninklijke voorkeur, het Wilhelmus steeds vaker gespeeld. Dit zorgde wel voor verwarring. Louis Peter Grijp schreef hierover in een artikel in een magazine van het Meertens Instituut (2001):

“Toen de verwarring met name bij Nederlandse gezanten in het buitenland te groot werd, trok men aan de bel. Op 10 mei 1932 hakte de ministerraad de knoop in deze ‘futiele quaestie’ door en werd het Wilhelmus ook officieel het Nederlandse volkslied.”

‘Verkapt Geuzenonderwijs’

Toen het Wilhelmus in 1932 ook officieel het volkslied werd, was er nog steeds protest. Er kwamen bijvoorbeeld bezwaren vanuit het onderwijs. Kinderen konden de tekst van het lied wel instuderen, begrijpen deden ze het niet. Een deel van de katholieke pers had ook bezwaren tegen het lied en sprak van ‘verkapt Geuzenonderwijs’:

“Het Wilhelmus is een doelbewuste leugen en daarom dient het op onze scholen geweerd te worden, ook als ons volkslied. Zoolang wij geen beter volkslied hebben, zullen we er geen zingen.”

En ook socialisten, veelal antimonarchisten, moesten aanvankelijk niets van het Wilhelmus hebben. De Tweede Wereldoorlog zorgde er uiteindelijk voor dat het Wilhelmus meer algemeen geaccepteerd werd. In deze periode van onderdrukking ontstond meer behoefte aan oude symbolen van nationale eenheid, die overigens door de bezetter werden verboden. Dat de geheime toespraken van koningin Wilhelmina via Radio Oranje steevast afgesloten werden met het Wilhelmus, zorgde er ook voor dat vaderlandslievende personen die aanvankelijk niets van het lied hadden moeten hebben, het Wilhelmus aanvaardden als ‘hún volkslied’.

De tekst

Het Wilhelmus bestaat uit vijftien coupletten, waarvan de eerste letters de naam Willem van Nassov vormen. Mogelijk werd het geschreven tijdens het Haarlems Beleg (1572-1573). Het lied is geschreven alsof het door Willem van Oranje wordt gezongen, maar onduidelijk is of de Vader des Vaderlands dat inderdaad ooit deed. In het lied komt de tweestrijd van Willem van Oranje duidelijk naar voren. Enerzijds wil hij trouw blijven aan de Spaanse koning Filips II, maar aan de andere kant wil hij God dienen en de Nederlanders voorgaan in de strijd tegen de tirannie.

Opvallend is de link die gelegd wordt met de Bijbelse koning David, in het achtste couplet:

“Als David moeste vluchten, voor Sauel den tiran,
zo heb ik moeten zuchten, als menig edelman.
Maar God heeft hem verheven, verlost uit alder nood,
een koninkrijk gegeven, in Israël zeer groot.”

Officiële bijeenkomsten

Tijdens officiële bijeenkomsten wordt doorgaans alleen het eerste couplet gezongen, soms gevolgd door het meer religieuze zesde couplet:

Couplet 1

Wilhelmus van Nassouwe
ben ik, van Duitsen bloed,
den vaderland getrouwe
blijf ik tot in den dood.
Een Prinse van Oranje
ben ik, vrij, onverveerd,
den Koning van Hispanje
heb ik altijd geëerd.

Couplet 6

Mijn schild ende betrouwen
zijt Gij, o God mijn Heer,
op U zo wil ik bouwen,
Verlaat mij nimmermeer.
Dat ik doch vroom mag blijven,
uw dienaar t’aller stond,
de tirannie verdrijven
die mij mijn hart doorwondt.

Bronnen ▼