Ziggoerats – Mesopotamische torentempels

Een ziggoerat (of zikkoerrat, ziggurat) is een trapsgewijze tempeltoren uit het oude Mesopotamië. Dit type bouwwerk, soms aangeduid als het Mesopotamische equivalent van de Egyptische piramiden, werd onder meer gebouwd door de Soemeriërs, Assyriërs, Babyloniërs en Meden. Een van de bekendste deels bewaard gebleven exemplaren is de ziggoerat van Ur, in het zuiden van Irak.

Tempeltorens werden hoofdzakelijk gebouwd in de periode tussen 2200 en 500 v.Chr. De bouwwerken waren doorgaans vierkant of rechthoekig en bestonden uit minimaal drie verdiepingen die naar boven toe steeds iets kleiner werden. Helemaal bovenaan bevond zich de eigenlijke cultusplek of tempel, die bereikbaar was met een of meerdere trappen. De kern van de ziggoerats was opgebouwd uit stenen van klei. Er waren vaak dus geen interne kamers. Het woord ziggoerat is afgeleid van ziqqurratu, Akkadisch voor “oprijzend gebouw”. De bouwwerken staan in de traditie van de terrasvormige tempelcomplexen uit de laat-prehistorische tijd.

Er zijn een kleine twintig ziggoerats deels bewaard gebleven, waarvan er geen enkele nog zijn oorspronkelijke hoogte heeft. Verder is uit literaire bronnen het bestaan van nog tien exemplaren bekend. Dankzij de verschillende verdiepingen konden de bouwwerken tientallen meters hoog worden. De ziggoerat Etemenanki niet ver van de Iraakse hoofdstad Bagdad was gewijd aan de Mesopotamische god Marduk en was volgens onderzoekers zo’n eenennegentig meter hoog. Deze torentempel had maar liefst zeven etages.

Op de schuine kanten en de terrassen van de torentempels waren soms bomen en struiken te vinden. De mythische Hangende tuinen van Babylon worden hierdoor geregeld met de ziggoerats in verband gebracht.

Herodotus

In Herodotus’ Historiën is waarschijnlijk een verwijzing naar de ziggoerat te vinden. In zijn eerste boek beschrijft de Griek hoe Deioces, de stichter van het rijk van de Meden, rond 700 v.Chr. opdracht geeft voor de bouw van een vesting:

“…zo bouwde hij grote, sterke muren (…) waarbij één ringmuur telkens binnen een andere staat. Die vesting is zo aangelegd, dat de ene ringmuur alleen met zijn kantelen boven de volgende uitsteekt.” Vert. Onno Damsté

Toren van Babel

De ziggoerat is ook bekend uit het Bijbelse verhaal over de toren van Babel, een mythisch bouwwerk van de Babyloniërs, die op een dag tegen elkaar zouden hebben gezegd:

“Laten wij een stad bouwen met een toren die tot in de hemel reikt.”

Deze beroemde toren is vaak in verband gebracht met de uit andere bronnen bekende ziggoerat van de grote tempel van Marduk in Babylon.

Bekende ziggoerats

De relatief goed bewaard gebleven ziggoerat van Ur dateert uit circa 2100 v.Chr. Veel bakstenen van dit bouwwerk dragen de naam van de vorst Ur-Nammu, een Soemerische koning uit de 3e dynastie. In de tijd van deze vorst had de ziggoerat ‘slechts’ drie verdiepingen. Rond de zesde eeuw v.Chr. werden nog vier verdiepingen toegevoegd. Alleen de onderste twee treden zijn vandaag de dag deels nog te bewonderen. Op basis van informatie die opgehaald werd tijdens opgravingen, maakte de Britse archeoloog Leonard Woolley (1880-1960) een reconstructie van deze torentempel (zie afbeelding hierboven).

Op de plek van de ziggoerat van Ur stond ooit een ander gebouw, waarvan delen in het bouwwerk zijn verwerkt. De grote ziggoerat had drie trappen die naar de top van een eerste platform leidden. Een vierde trap liep naar het tweede en derde platform. Van de top van het bouwwerk, waar de tempel was gevestigd, is niets bewaard gebleven, op enkele stukken geglazuurde versiering na. Of de tempel er uitzag zoals op de reconstructie van Woolley is dus niet duidelijk. De ziggoerat van Ur was gewijd aan de Soemerische maangod Nanna, bij de Akkadiërs bekend onder de naam Sin.

Een andere torentempel die relatief goed bewaard is gebleven, is te vinden in het westen van Iran, niet ver van de stad Susa. Deze ziggoerat is bekend onder de naam Chogha Zanbil en dateert uit circa 1250 v.Chr. De torentempel werd gebouwd in opdracht van de Elamitische koning Untash-Napirisha, ter ere van de god Inshushinak. Het is een van de weinige ziggoerats buiten Mesopotamië. De vijf verdiepingen tellende torentempel had oorspronkelijk een grondplan van ruim honderd bij honderd meter en was circa 53 meter hoog. Aan de voet van de toren bevonden zich altaren en heiligdommen voor diverse Elamitische goden.

Moderne ziggoerats

De oude bouwstijl inspireert nog altijd architecten. Zo wordt soms gezegd dat het Guggenheim Museum in New York een omgekeerde ziggoerat is. Een duidelijker voorbeeld is te vinden in West Sacramento, Californië. Als eerbetoon aan de Mesopotamische bouwstijl ontwierp architect Edwin Kado hier een tien verdiepingen tellend trapvormig kantoorgebouw. In het hedendaagse Irak zijn ook verschillende moderne bouwwerken te vinden die duidelijk geïnspireerd zijn op de oude tempeltorens.

Bronnen ▼