Alcibiades (451-403 v.Chr) – Atheens politicus en veldheer

De Atheense politicus Alcibiades (451-403 v.Chr) was een bijzondere man. Dit komt niet alleen door de rol die hij vervulde tijdens de Peloponnesische oorlog, maar ook door zijn eigenaardige persoonlijkheid. Door zijn intelligentie, sluwheid en charisma is hij bij alle grote partijen in dienst geweest. Hij begon aan de Atheense zijde, maar liep over naar de Spartanen. Ook daar kon hij niet lang blijven, dus ging hij over naar de Perzen. Uiteindelijk kwam hij terug bij de Atheners, voordat hij het strijdtoneel verliet. Wie is deze figuur die zo vaak van kant ruilde en hoe wist hij het voor elkaar te krijgen dat mensen hem overal liefhadden en haatten?

De Peloponnesische oorlog (431-404 v.Chr.) was een roerige periode in de Griekse geschiedenis. In deze tijd stonden Athene en Sparta tegenover elkaar. De directe aanleiding waren de Atheense uitbreidingen en de Spartaanse pogingen om zich hiertegen te verzetten. Meerdere malen kwam het tot een treffen en werden de partijen zware verliezen toegebracht. Sparta domineerde op het land door hun sterke en goedgetrainde beroepsleger. Athene had de macht op zee. Het Atheense leger bestond uit soldaten die twee jaar actieve dienstplicht hadden en daarna opgeroepen konden worden. Onder leiding van Perikles ging de vloot over op het maken van plundertochten langs de Peloponnesische kust.

Welbespraakt

Alcibiades werd geboren in 451/450 v. Chr. als zoon van de Atheense politicus Cleinias en Deinomache. Van moederskant was hij verbonden aan de aristocratische familie Alcmeoniden. Nadat zijn vader was gesneuveld bij de Slag bij Coronea werd de 5-jarige Alcibiades opgenomen in het huis van zijn oom Perikles, de bekende Atheense politicus. Later werd Alcibiades een leerling van Socrates, de befaamde filosoof. Zijn goede uiterlijk bracht hem vele bewonderaars, ondanks dat hij lispelde.

De welbespraaktheid kwam volgens de verhalen al op jonge leeftijd tot uiting. Alcibiades was een keer aan het worstelen, waarbij hij dreigde te vallen. Om dit te voorkomen beet hij in de arm van zijn tegenstander. Zijn tegenstander riep daarop: “Jij bijt, Alcibiades, zoals vrouwen dat doen.” Waarop Alcibiades antwoordde: “Nee, ik bijt zoals leeuwen dat doen.”

Leerling van Socrates

In de eerste fase van de Peloponnesische oorlog voerden de Spartanen rooftochten uit op Athene. Deze overvallen waren weinig effectief, want de Atheners trokken zich terug achter hun muren en lieten zich niet verleiden tot een veldslag. Er werd door de Spartanen geen poging gedaan om de stad te belegeren, wel werd het omliggende akkerland verwoest. De lange muren, die Athene aan de nabij gelegen haven verbond, hielden de bewoners veilig en maakten belegeringen lastig om uit te voeren. Toch was de oorlog niet zonder problemen, want door de opgehoopte bevolking brak er een pestepidemie uit die de Atheense bevolking decimeerde. Onder de slachtoffers was ook Perikles, de oom van Alcibiades.

Met Socrates wist Alcibiades een hechte band op te bouwen. Tot twee maal toe wisten ze volgens de overlevering elkaars leven te redden. Tijdens de slag bij Potidaea in 432 v.Chr. raakte de jonge Alcibiades gewond en viel op de grond. Daarop werkte Socrates zich naar voren om hem bescherming te bieden. Tijdens een andere slag, bij Delium in 424 v.Chr., waren de rollen omgedraaid. Door de Thebanen waren de Atheners tot de terugtocht gedwongen. De ruiters dienden als dekking voor de langzamere infanterie, waarbij Alcibiades te paard, weigerde om Socrates, die als hopliet diende, achter te laten.

Alcibiades en Hipparete

In 424 v.Chr. trouwde Alcibiades met Hipparete. Het gerucht dat hierbij verteld werd, was dat Alcibiades haar vader een stoot tegen diens hoofd gaf, uitgedaagd door zijn eigen vrienden. De stad was beledigd door deze absurde actie en de volgende dag stond Alcibiades in het huis van haar vader, zodat hij gestraft kon worden. De vader vond deze daad zo uitzonderlijk dat hij zijn dochter ten huwelijk aanbood. Een gelukkig huwelijk werd het niet; want Alcibiades bleef contact onderhouden met andere vrouwen. Hipparete vroeg tevergeefs een scheiding aan. Niet veel later overleed zij.

Een ander verhaal maakt melding van een hond die Alcibiades gehad zou hebben. Deze kostte hem flink wat geld waardoor Alcibiades op een dag besloot de staart van het dier af te hakken. Toen verontwaardigde vrienden uitleg wilden, schoot Alcibiades in de lach en zei:

“Dit is precies wat ik wil. Ik wil dat Athene hierover praat, zodat ze niks ergers over mij zeggen.”

In conflict

In 418 v.Chr. werd op aanraden van Alcibiades een legereenheid te hulp gestuurd naar opstandige Spartaanse bondgenoten. Dit liep uit op de slag bij Mantinea, waar de Atheners een nederlaag opliepen. Tijdens de veldslag wenste de Spartaanse koning Agis II de verzwakte linkerflank terug te trekken, maar door verwarring viel er een gat in het midden van de Spartaanse slaglinie. Hierin drukten de Atheners meteen naar voren, maar de Spartaanse rechterflank versloeg hun tegenstanders zo snel dat zij in staat waren om de Atheners in het midden van achteren aan te vallen. Dankzij de Atheense ruiterij was het mogelijk om veel soldaten te redden.

Binnen de Atheense politiek wist Alcibiades zich omhoog te werken. De tien generaals (strategoi) werden jaarlijks gekozen en zij waren verantwoordelijk voor de Atheense strijdkrachten. In 420 v.Chr. werd Alcibiades tot generaal gekozen.

In 415 v.Chr. wist Alcibiades de Atheners warm te krijgen voor een expeditie naar naar Sicilië. Zijn oom Perikles had ooit ook al zo’n pan gehad. Alcibiades wilde anders dan zijn oom echter niet alleen de rijke Siciliaanse stad Syracuse veroveren, maar het gehele westen. De avond voorafgaand aan de expeditie naar Sicilië werd er feest gevierd in Athene waarbij de heilig geachte Hermeszuilen werden beschadigd. Alcibiades werd ervan beschuldigd medeplichtig te zijn aan deze misdaad. Hij wilde zich direct verdedigen, maar zijn tegenstanders lieten hem, samen met Nikias en Lamachus, eerst naar Sicilië gaan en riepen hem pas terug toen hij daar was.

Alcibiades reisde hierop terug naar Griekenland, maar de bestemming was niet Athene. In plaats daarvan trok hij naar de vijand: Sparta. In afwezigheid werd Alcibiades hierop door de Atheners ter dood veroordeeld en zijn bezit werd verbeurd verklaard. In Sparta besloot Alcibiades zich nuttig te maken. Hij speelde geheime Atheense militaire door aan de Spartanen en overtuigde hen ervan het fort Dekeleia in te nemen. Dit gebeurde in 413 v.Chr. Dankzij deze verovering vormden de Spartanen een permanente bedreiging voor Athene, waardoor de boeren niet naar hun velden konden terugkeren. Voor de Atheners bracht dit nog meer problemen mee. Het werd duurder om het leger te onderhouden en de bevoorrading werd lastiger. Dit zou uiteindelijk een van de oorzaken zijn voor het Atheense verlies van de Peloponnesische oorlog.

Terugkeer

Door problemen met de koning van Sparta werd het Alcibiades uiteindelijk te heet onder de voeten. Geruchten spraken over het verleiden van Timeae, de Spartaanse koningin, en het verwekken van een kind bij haar. Zijn executie werd bevolen door Agis II, maar Alcibiades vluchtte naar het Perzische hof en sloot zich aan bij Satrap Tissafernes. Hij adviseerde de Perzische koning een goede relatie met zowel Athene als Sparta te onderhouden, terwijl de Perzische vorst voorheen eerst enkel Sparta had bijgestaan. Ondertussen probeerde Alcibiades ook opnieuw goede relaties met Athene aan te knopen, maar dit werd geen succes. Pas toen er een geforceerde regeringswisseling, ingezet door ontevreden aristocraten, had plaatsgevonden, kon hij een vriendschappelijke band opbouwen via de marine in Salmos. Alcibiades keerde uiteindelijk terug als generaal en vocht voor de Atheners nog in verschillende oorlogen. In 410 v.Chr. wist Alcibiades de Spartaanse vloot te verwoesten bij Cyzicus. Door een kleine groep schepen als lokaas te gebruiken, wist Alcibiades de Spartaanse vloot te omsingelen en te overwinnen. In het jaar 407 keerde Alcibiades in triomf terug naar Athene.

Ondertussen was in Sparta Lysander als admiraal opgekomen. Hij wist van de afwezigheid van Alcibiades gebruik te maken en versloeg in 406 v.Chr. de Atheense vloot die geleid werd door Antiochus. De schuld van de nederlaag bij Notium kwam terecht bij Alcibiades en zijn bondgenoten die niet meer als strategoi konden optreden. Athene raakte hiermee in een keer verschillende ervaren commandanten kwijt. Alcibiades vertrok in vrijwillige ballingschap naar zijn familiegrond in het noorden. Vanuit daar wilde hij nog eenmaal advies aan de Atheners geven, maar zij sloegen dit af en Sparta wist de Peloponnesische oorlog te winnen.

In 404 v. Chr. vertrok Alcibiades naar Phrygia, waar hij later werd vermoord. Bij een overval werd zijn huis in brand gestoken. Gewapend met een mes rende hij naar buiten om zijn aanvallers te bestrijden, die hem vervolgens met pijlen neerschoten. Geruchten gingen rond dat Alcibiades vermoord werd in opdracht van de Spartanen of de Perzen, maar andere verhalen melden dat de Griek werd gedood door de broer van een Perzische vrouw die hij verleid had. Na zijn dood werd Alcibiades begraven door Timandra, zijn minnares.

Invloed

Het veel bewogen leven van Alcibiades is vastgelegd in verschillende literatuur. Plato en Thucydides schreven over hem, terwijl Plutarchus een biografie aan de Griek wijdde. De verhalen en geruchten waren ook van hem afkomstig. Er dient wel opgemerkt te worden dat er getwijfeld wordt over de authenticiteit van Plutarchus, want hij vertelt soms onwaarschijnlijke of onbetrouwbare verhalen. Desondanks leidde Alcibiades een uitzonderlijk leven. Hij stond aan drie kanten tijdens het Peloponnesische conflict en wist iedere keer mensen voor zich te winnen met zijn charismatische houding.

Verschillende van zijn beslissingen hadden verstrekkende gevolgen. De inname van Dekeleia gaf zoveel druk op de Atheense legeruitgaven dat het op den duur onmogelijk werd de strijd vol te houden. Aan de andere kant zorgde de list van Cyzicus ervoor dat de Spartaanse vloot overwonnen werd en Athene dus tijdelijk de dominantie op zee in handen kreeg.

Om van een held te spreken is misschien lastig, want Alcibiades diende duidelijk enkel zijn eigen belangen. Het feit dat hij zo vaak van partij wisselde, maar telkens wel in vertrouwelijke posities terecht kwam, geeft blijk van zijn welbespraaktheid. Ondanks alles is Alcibiades een uitzonderlijk figuur die door zijn acties het verloop van de Peloponnesische oorlog mede wist te beïnvloeden.

Boek: De laatste eer – Pericles’ grafrede