Algemeen Rijksarchief digitaliseert zegelafgietsels

Het Algemeen Rijksarchief te Brussel bezit de tweede grootste zegelafgietsels ter wereld. Niet minder dan 38.000 zegelafgietsels die voordien uitsluitend consulteerbaar waren in de leeszaal worden sinds kort gaandeweg online gebracht en zo toegankelijk voor iedereen. Een kennismaking:

Het belang van zegels doorheen de tijd

In onze gewesten dateren de oudste zegels uit het einde van de tiende eeuw. Zegels werden doorheen de tijd op een document niet alleen aangebracht als teken van gezag, maar vervulden daarenboven, zij het niet noodzakelijk tegelijkertijd, eveneens drie functies: een document afsluiten om de integriteit van de inhoud of de geheimhouding van de tekst ervan te waarborgen, een akte waarmerken of een eigendom bevestigen.

Om een zegelafdruk aan te brengen werden voornamelijk was en metaal gebruikt, met in de Nederlanden een uitgesproken voorkeur voor het gebruik van bijenwas, samen met hars of pek als verhardingsmiddel en waaraan vermiljoen of kopergroen als kleurstof werd toegevoegd. Spaanse was of zegelwas, een mengeling van hars, krijt en lak, meestal rood van kleur, raakte in zwang vanaf het einde van de zestiende eeuw. Soms kregen de zegels bovendien een beschermende vernislaag.

Deze zegels konden op verschillende manieren aangebracht worden. Rechtstreeks vastgehecht op het perkament of er met wollen, hennep of zelfs zijden touwtjes aangehangen. In de zeventiende en achttiende eeuw werd niet zelden gebruik gemaakt van ongekleefde zegels, beschermd met een velletje papier. Dikwijls werd maar één zegel gebruikt, maar dat kon aan de achterzijde voorzien zijn door een kleinere tegenzegel die de authenticiteit benadrukte en tezelfdertijd vervalsingen moest tegengaan.

Geschiedenis van de verzameling

In 1864 werd in het Musée Royal d’Armures, d’Antiquités et d’Ethnologie (het huidige Koninklijk Museum voor Kunst en Geschiedenis) een atelier voor zegelafgietsels opgericht. In de daaropvolgende decennia werden al vrij snel duizenden en duizenden afgietsels gemaakt waardoor het museum al spoedig met een ernstig plaatsgebrek kampte. In 1892 werd dan ook gestart met de overbrenging van de collectie naar het Algemeen Rijksarchief. Gelijktijdig werd op vraag van een ruim publiek gestart met de aanmaak van kopieën. Met de verkoop ervan konden immers inkomsten gegenereerd worden ter aanvulling van de dotatie die het Rijksarchief van de Staat ontving.

Daarnaast werd begin jaren zestig van de vorige eeuw een educatieve dienst uitgebouwd en enkele jaren later, in 1985, een centrum voor historische hulpwetenschappen. Beide initiatieven slorpten dermate tijd en middelen op waardoor de eigenlijke verzameling van zegelafgietsels steeds minder prioriteit genoot. Ook na de opheffing van deze twee nieuwe diensten kende de collectie geen echte relance, integendeel, de activiteit van het atelier voor sigillografie werd op een zeer laag pitje gezet en in 1989 zelfs definitief gesloten. Op dat ogenblik bestond de verzameling uit bijna 38.000 stuks.

Naar aanleiding van de heropening van het restauratieatelier in 2007 werden het restaureren en afgieten van zegels echter opnieuw beschouwd als een waardevolle expertise die diende uitgebouwd te worden. De collectie bevat voornamelijk zegels uit Belgisch overheids- en privéarchieven, maar tevens naast een 1.300 afgietsels waarvan het origineel wordt bewaard in het Groothertogdom Luxemburg ook een driehonderd zegels uit Franse archiefbestanden. Voorts kan de verzameling uitpakken met meer dan tweeduizend afgietsels van zegelmatrijzen.

De verzameling dankt haar belang evenwel ook voor een groot stuk aan het feit dat ze afgietsels bevat waarvan het origineel in de loop der tijden verloren is gegaan. Zo werden bijvoorbeeld bijna tweeduizend originele en uiterst waardevolle zegels van cartularia uit Henegouwse religieuze instellingen tijdens de bombardementen van mei 1940 vernietigd. Verder zijn ook zowat tien procent van de originelen waarvan in de negentiende eeuw een afgietsel werd gemaakt vandaag de dag in zeer slechte staat of gewoonweg zoek geraakt. Dergelijke feiten onderstrepen de deugdelijkheid van de beslissing om kopieën te maken, opdat de originelen niet meer ter raadpleging moeten worden aangeboden en ze zo dus beter bewaard kunnen blijven voor het nageslacht.

De digitalisering

Anno 2006 nam het Rijksarchief contact op met een privé-onderneming om eventueel een partnerschap aan te gaan voor het digitaliseren van de collectie. Het project kreeg echter wegens een te hoog kostenplaatje geen vaste voet aan wal. Begin 2008 werd dan ook besloten om één en ander intern en in eigen beheer te realiseren.

In een eerste fase werden de zegels waarvan foto’s moesten gemaakt worden grondig gereinigd en alle eventuele gebreken systematisch opgetekend. Vervolgens werden de steekkaarten met de beschrijving gecodeerd en door archivarissen op hun juistheid nagelezen om tot slot in een derde fase met behulp van professionele fotoapparatuur gedigitaliseerd en op internet geplaatst te worden. Voorlopig zijn de beschrijvingen enkel beschikbaar in het Frans, maar deze zullen nadien zowel in het Nederlands, Engels of Duits beschikbaar zijn om een zo breed mogelijk internationaal publiek te bereiken.

Het is tevens de bedoeling dat later voor raadpleging in de leeszaal enkel nog de gedigitaliseerde versie in aanmerking zal komen, waardoor consultatie van de eigenlijke afgietsels niet langer meer mogelijk zal zijn. Sinds april 2011 kunnen nu reeds de eerste 7.000 exemplaren uit de verzameling worden bekeken via de zoekrobot van de website van het Algemeen Rijksarchief: www.arch.be. Het is de intentie dat deze databank meermaals per jaar wordt aangevuld in reeksen van telkens duizend foto’s. Voorwaar dus een reden om deze site geregeld te bezoeken!