Tweeënhalve eeuw na zijn geboorte is Ludwig van Beethoven nog steeds niet irrelevant en vergeten. In Duitsland is 2020 uitgeroepen tot Beethovenjaar. En dan weet u wel: dat gaat gevierd worden met concerten en tentoonstellingen. Gelukkig voor de Nederlandse liefhebber ligt het centrum van het Beethovenjaar om de hoek: Bonn.
Burger
Hoe vaak kan een familie verhuizen in een niet al te groot provinciaal stadje als het achttiende-eeuwse Bonn? Zes keer. Nadat de burger Ludwig van Beethoven in 1770 is geboren in een middenklasse appartement aan de Bonngasse 20, verhuist zijn familie zes keer naar een steeds goedkopere woning. De familie van Beethoven raakt in Bonn verzeild als de grootvader, de Vlaamse zanger en kapelmeester Lodewijck van Beethoven, in Luik wordt gespot door keurvorst-aartsbisschop van Keulen Clemenz August von Beyern.
De aartsbisschoppen van Keulen houden sinds 1597 hof in het rooms-katholieke Bonn. Clemenz August vraagt Lodewijck in zijn hofkapel te komen zingen. De vader, Johann van Beethoven, wordt ook zanger aan het hof. Maar Johann is alcoholist en dat is fnuikend voor zijn zangstem en dus zijn carrière. Op een gegeven moment wordt zijn stemgeluid omschreven als oud en vermoeid. De familie glijdt af in armoede. Met straffe hand drilt Johann zijn zoon Ludwig tot ‘wonderkind’, naar voorbeeld van de in die tijd zeer populaire Wolfgang Amadeus Mozart.
De Van Beethovens zijn een muzikale familie. Mede door de harde opvoeding van zijn vader treedt de jonge Ludwig algauw in de voetsporen van zijn grootvader en vader. De jongeman leert zingen, verschillende instrumenten bespelen en componeren. Keurvorst-aartsbisschop Maximilian Franz von Habsburg stuurt de jonge Beethoven naar Wenen om te studeren bij Joseph Haydn.
Wereld
De wereld van Ludwig van Beethoven is een wereld in ontwikkeling. Hij groeit op tijdens de Verlichting en krijgt daar tijdens zijn studies het nodige van mee. Verlichte potentaten maken de dienst uit, zoals de keurvorst, zelf een zoon van keizerin Maria Theresia van Oostenrijk. Maar dat verandert als in 1794 de Fransen het Rijnland bezetten en de prins-bisschop afzetten. Die gebeurtenis leidt ertoe dat Beethoven niet meer als muzikant naar het keurvorstelijk hof in Bonn kan terugkeren. Hij besluit in Wenen te blijven.
Dat is geen straf. Wenen is hét muziekcentrum van die tijd en daar ontwikkelt Beethoven zich verder onder de hoede van rijke en aristocratische bewonderaars zoals de vorsten Lichnowski en Lobkowitz. Dat zij hem subsidiëren wil niet zeggen dat hij zich laat ringeloren. Beethoven is een heethoofd en een rouwdouwer. De relatie met vorst Lichnowski eindigt als de twee ruzie krijgen en Beethoven een stoel op het vorstelijke hoofd kapot probeert te slaan.
Alcohol zal daarbij zeker een rol hebben gespeeld, want net als zijn vader en diens moeder is Beethoven een groot innemer van drank. Dat komt zijn gezondheid niet ten goede. Onder zijn kwalen is ook zijn bekendste: de toenemende doofheid ten gevolge van tinnitus. Over de oorzaken wordt gespeculeerd. Is het de harde orgelmuziek geweest of waren het de klappen die zijn vader hem in zijn kindertijd gaf?
Ondanks de vorstelijke subsidies geldt Beethoven als een van de eerste onafhankelijke componisten. Hij is namelijk niet in vaste dienst bij deze of gene, maar voorziet in zijn eigen onderhoud door zelfstandig composities te maken voor de vrije markt. Dat doet hij niet slecht, want alhoewel hij nooit echt rijk zal worden, sterft hij met een groter vermogen dan menig ander componist van naam.
Muziek
In de tijd van Beethoven zijn orkesten niet volgens een vaste indeling georganiseerd; iedereen zit door elkaar heen en een dirigent is er niet. Die ontwikkelingen komen pas later in de negentiende eeuw. Het orkest wordt meestal geleid door de eerste violist. Tijdens concerten staat er altijd een pot bier onder handbereik om de dorst te lessen. De verhouding tussen de instrumenten is ook anders. Waar nu snaarinstrumenten de meerderheid in een orkest vormen, zijn dat in Beethovens tijd de blaasinstrumenten. Klassieke muziek is in deze tijd niet ‘high brow’ maar pop. Dat wordt nergens zo goed uitgedrukt als in het portret dat Joseph Stieler van Beethoven maakte met zijn woeste haardos en even woeste uitdrukking. Alleen een zonnebril ontbreekt.
De jaren 1802 tot 1812 zijn de meest productieve van Beethovens leven. In rap tempo produceert hij de symfonieën no. 3-8, de piano concerto’s 3-5, diverse sonates voor viool, cello en piano en de opera Fidelio. Ook in de jaren 1819 tot 1827 is hij zeer creatief. De Napoleontische oorlogen zijn voorbij en onder prins von Metternich vindt er een restauratie van de adellijke macht plaats met behulp van onderdrukking en censuur. Beethoven componeert onder andere de Negende en Misa Solemnis, dat hij maakt ter ere van de aanstelling van zijn beschermheer aartshertog Rudolf von Habsburg tot aartsbisschop van Olmütz in Moravië.
Beethoven is dan de belangrijkste levende componist in Europa. Aan de andere kant is hij inmiddels vrijwel doof en hij verwaarloost zichzelf. Zijn lichaamsodeur is berucht, maar weerhoudt bewonderaars niet van een bezoek aan zijn Weense appartement. Als hij op 26 maart 1827 overlijdt is dat internationaal nieuws.
De tentoonstelling
De Beethovententoonstelling in de Bundeskunsthalle in Bonn is uitgebalanceerd en mooi vormgegeven. Alle facetten van Beethoven komen aan bod onder het motto ‘Welt. Bürger. Musik.’ Niet alleen Beethoven zelf wordt belicht, maar ook de mensen die hem groot hebben gemaakt, de wereld waarin hij leefde, de gebeurtenissen in de wereldpolitiek die zijn leven hebben beïnvloed, zijn gezondheid – of beter zijn gebrek daaraan – en de instrumenten die hij bespeelde. Ook is er aandacht voor zijn nalatenschap, niet alleen in de muziek maar in de kunst in haar algemeen. Zo kan een replica op ware grote van Gustav Klimts Beethoven Fries worden bewonderd.
In combinatie met het Beethoven-Haus is een bezoek aan de Bundeskunsthalle en het charmante oude centrum van Bonn een goede start van het Beethovenjaar. Bonn ligt op circa 250 km rijden van Utrecht en is vandaaruit ook met de trein te bereiken met een overstap in Keulen.
Boek: Beethoven. Een biografie
