“Bevrijd Nederland was autoritair en hardvochtig”

Nederland was gedurende de eerste jaren na de oorlog een zeer autoritaire maatschappij. Dat is wat Bernard Schut concludeert in zijn boek “De rekening van vijf jaar oorlog” over Bilthoven en De Bilt gedurende de eerste jaren na de bevrijding. Joden die de Holocaust hadden overleefd werden bij terugkeer bepaald niet warm onthaald, net zo min als dwangarbeiders die terugkeerden uit Duitsland en Nederlanders die terugkwamen uit Nederlands-Indië. De mannen die om principiële redenen weigerden naar Nederlands-Indië gestuurd te worden om te vechten voor het behoud van de kolonie werden behandeld als deserteurs. Hardvochtig (en vaak erger dan dat) was ook de behandeling van collaborateurs, veelal NSB’ers, in de interneringskampen.

De voorbeelden van deze hardheid in de maatschappij die de auteur geeft zijn soms schokkend. Zo schrijft hij hoe de Joodse Auschwitz-overlevende Lotty Huffener-Veffer bij terugkomst in Nederland een aanslag kreeg voor de achterstallige belasting uit de tijd dat ze in Duitse kampen gevangen had gezeten. In Amsterdam, waarheen ze na de oorlog vanuit Bilthoven verhuisde, riep een agressieve buurman haar toe:

“ze hebben je vergeten te vergassen, dat ga ik nu doen.”

Schut interviewde ook een andere vrouw, de Joodse Ellen Visser, die de oorlog als onderduikster overleefde. Ze vertelde hem dat ze na de oorlog bij een buurtgenote in Bilthoven koffie dronk die geserveerd werd in het porseleinen servies dat eigendom was van haar familie. Nadat het gezin was ondergedoken, had de vrouw het servies “overgenomen”. Tegen de moeder van Ellen had ze gezegd dat het servies van de trap gevallen was en in scherven had gelegen.

Uitschot

Hoe inhumaan collaborateurs soms werden behandeld, toont Schut aan met enkele voorbeelden, waaronder het verhaal van Luuc Kooijmans over zijn grootvader die lid was geweest van de NSB. Op de locatie waar de 57-jarige man in mei 1945 gevangen werd gezet was geen wasgelegenheid of latrine en hij moest op een hoopje stro op de grond slapen onder een lekkend dak. Hij en de honderden andere gevangenen kregen allerlei pesterijen te verduren.

Zo werd de grootvader van Kooijmans gedwongen langdurig op zijn hurken te zitten. “Alles was geoorloofd”, zo citeert Schut uit het boek dat Kooijmans schreef over zijn NSB-opa,

“want dat NSB-volk, dat was toch uitschot – koningin Wilhelmina had zelf gezegd dat er voor hen na de oorlog geen plaats meer zou zijn in de samenleving. Iedereen die zich ervoor had aangemeld was aangenomen als bewaker, en onder hen waren nogal wat lieden die een rekening hadden te vereffenen. Die konden ze naar hartenlust botvieren.”

Schrijnend is dat “grote vissen” er in bepaalde gevallen beter vanaf kwamen dan de kleintjes. Schut constateert dat economische collaboratie door grote bedrijven mild of niet werd bestraft, omdat de bedrijfstak zelf verantwoordelijk was voor de vervolging. Hij heeft niet kunnen achterhalen of de aannemers die betrokken waren bij de bouw van Duitse bunkers in Bilthoven hiervoor na de oorlog bestraft zijn. Veel van de nalatigheid en onrechtvaardigheid bij de naoorlogs rechtspleging valt terug te voeren op de chaos die heerste in Nederland na de oorlog, zowel op politiek als economisch vlak. Behalve dat de infrastructuur, het bestuur en de industrie en landbouw moesten worden hersteld, werd er ook een koloniale oorlog in Nederlands-Indië uitgevochten, waarvan Schut de ervaringen van veteranen uit De Bilt en Bilhoven weergeeft in zijn boek.

Macht over het individu

Dromen over een beter, eensgezinder Nederland die hadden geleefd binnen met name het linksgeoriënteerde verzet werden na de oorlog niet verwezenlijkt. Veel werd weer zoals het was geweest, inclusief de verzuiling. “Wat opvalt is de macht van de staat over het individu”, zo vervolgt de auteur over de door hem geconstateerde hardvochtigheid in de samenleving,

“…het prevaleren van politieke belangen boven individuele. Het bagatelliseren van de opvattingen en gevoelens van andersdenkenden, de verdachtmaking daarvan. Was je tegen uitzending naar Indië, dan was je een onnozele boerenpummel of op het verkeerde pad gebracht door doortrapte communistische propaganda. De vrijheid van meningsuiting, de rol van het geweten, de rechten van eens mens, ze vormden nauwelijks een punt van overweging. Het was de tijd van de Koude Oorlog en iedere bedreiging van het systeem, en dienstweigeren is dat, was uit den boze, bijna letterlijk.”

Bernard Schut (1937) was docent Nederlands aan het voorgezet en universitair onderwijs. Hij promoveerde in 1984 aan de universiteit van Leiden. Naast zijn bijdragen aan het blad van de Historische Vereniging van De Bilt gaf hij vier verhalenbundels uit en publiceerde hij het boek “Bilthoven en De Bilt tijdens de Tweede Wereldoorlog”, waarop dit nieuwste boek een vervolg is. “De rekening van vijf jaar oorlog” geeft een veelzijdig en goed onderbouwd beeld van de algemene situatie in bevrijd Nederland, met nadruk op Bilthoven en De Bilt. Erg interessant zijn de interviews met tijdsgetuigen die in het boek onderhoudend uitgewerkt zijn. Soms dwaalt de schrijver wel ver af van zijn onderwerp en is een relatie met Bilthoven en De Bilt praktisch afwezig. Dat maakt het geheel soms wat onsamenhangend, meer een verzameling van losse fragmenten dan een afgebakende studie.

De vlotte pen van de schrijver en de boeiende bevindingen en getuigenissen die hij heeft verzameld over een naar verhouding minder populaire periode uit de vaderlandse geschiedenis maken dat ruimschoots goed.

Het boek Bilthoven en De Bilt tijdens de Tweede Wereldoorlog is verkrijgbaar via de auteur

Ook interessant: De bevrijding in beeld
…en: De loodzware jaren 1945-1950