Catharina van Hemessen – De eerste schilderes

Jheronimus Bosch en Pieter Breugel behoren tot de bekendste schilders van de zestiende eeuw. Een ander genoot in hun tijd eveneens een groot aanzien, maar haar zijn we inmiddels welhaast vergeten. Haar naam: Catharina van Hemessen.

Catharina werd geboren in 1528 in Antwerpen. Ze was de dochter van Jan van Hemessen; een van de meest vooraanstaande schilders binnen het gilde van St. Lucas. Het huis was een vruchtbare bodem voor de kunsten. Haar zus Christina legde zich toe op de muziek, Catharina en haar broers voerden net als hun vader het penseel.¹

Oeuvre

Ze was twintig jaar oud toen haar eerste werk het levenslicht zag. Het is het Portret van een Vrouw, geschilderd tegen een mosgroene achtergrond. De anatomie, de handen en de ruwe penseelvoering verraden de amateur.² Toch is dit werk bijzonder, vanwege de handtekening van de artieste. Catharina is namelijk de eerste schilderes van wie gesigneerd werk bewaard is gebleven.

In totaal bestaat het oeuvre van Catharina uit elf werkjes. En ongeveer evenzoveel schilderijen worden aan haar toegeschreven. Het is een bijna verwaarloosbaar aantal, geschilderd eind jaren veertig, begin jaren vijftig van de zestiende eeuw. Haar oeuvre bestaat voornamelijk uit kleine portretten, zoals het bovengenoemde Portret van een Vrouw. Geheel in tegenstelling tot haar vader die roem vergaarde met zijn grote genreschilderijen en religieuze stukken.³

Compositie

Toch is het niet alleen vanuit feministisch oogpunt, dat het werk van Catharina van Hemessen reden heeft om in de geschiedschrijving voort te leven. Haar meest opzienbarende werk is waarschijnlijk haar zelfportret uit 1548. We zien Catharina terwijl ze schildert. In haar handen penselen, verfpalet en schilderstok, op de achtergrond een ezel met een werk in wording. Het is de compositie die dit schilderij van wezenlijk belang maakt. Ze was de eerste die een zelfportret van de schilder aan het werk maakte.⁴

Het is een idee dat door vele meer geroemde kunstenaars wordt nagevolgd. Zoals door tijdgenoot en gewaardeerd schilder Anthonis Mor. Het is niet onwaarschijnlijk dat het werk van Catharina hem tot zijn eigen zelfportret heeft geïnspireerd.⁵ Het is een voorstelling die de tand des tijds heeft doorstaan. Zo hebben Rembrandt en van Gogh na haar dezelfde opzet gehanteerd.

Huwelijk

Op 23 februari 1553 nam Catharina’s leven een enorme wending. Ze trad in het huwelijk met Kerstiaen de Moryn. Haar man was een begenadigd organist, verbonden aan de Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekerk. Het huwelijk zou, zoals de mores van de tijd het voorschreef, het einde inluiden van Catharina’s schilderscarrière.⁶

Aan het hof

In 1556 verlieten Catharina en haar man hun Antwerpse thuishaven. Maria van Hongarije, de net afgetreden landvoogdes der Nederlanden, vroeg hen haar te vergezellen op haar terugkeer naar Spanje. Volgens Guicciardini, een Florenteins verslaggever uit haar tijd heeft…

“…de Koninginne van Hongaryen, hen beyden, overmidts heur groote deuchden ende consten, met haer heeft gevoert in Spangien” – Guicciaridini, 1612

Kerstiaen werd aangesteld als hoforganist. Catharina’s rol is minder duidelijk. Het is bekend dat de met het humanisme begane Maria geletterde dames aanstelde in haar hofhouding. Catharina’s artistieke talent kan dan een extra troef zijn geweest.⁷ Sluitend bewijs dat ze toetrad tot de hofhouding van Maria is er niet. Het was echter niet ongewoon dat een vrouw met aanleg voor de kunsten, werd aangesteld ter opvoeding van jonge meisjes aan het hof. Een elegante en deugdzame persoonlijkheid zou dan van evenzoveel belang zijn geweest als haar artistieke talent.⁸

Lang duurde de hoofse periode niet. In 1558 stierf Maria van Hongarije aan een hartaanval. Ze liet het koppel:

“na haer doodt wel versien (achter) met goedt onderhoudt heurer beyder leven lanck” – Guicciaridini, 1612

‘s-Hertogenbosch

Catharina en haar man keerden terug naar Antwerpen. In 1561 verhuisden ze opnieuw. Mr. Jan Bossart, organist in dienst van de Illustre Lieve Vrouwe Broederschap in ’s-Hertogenbosch was overleden. Na een briefwisseling met Antwerpen wordt de uit Spanje weergekeerde Kerstiaen voorgedragen voor het ambt.

De broederschap en het kapittel nodigden Kerstiaen uit in ’s-Hertogenbosch. Enkele uren vertoonde hij zijn kunsten. De toehoorders waren gecharmeerd van zijn talent. Ondanks de lijfrente, door de ter hemele gegane landvoogdes, aan hem besteld, eiste hij een aanzienlijk salaris. Veel hoger dan dat van zijn voorganger. Uiteindelijk bedong hij een gage van 118 carolusguldens jaarlijks en 7 guldens voor het vervoer van zijn huisvrouw Catharina en hun huisraad naar ’s-Hertogenbosch. Vier jaar, van 1561 tot 1565, zouden ze aldaar verblijven.⁹ Het ambt van organist, in de St. Janskathedraal, werd daarna door Lodewijk van Heymissen ingevuld. De naam doet vermoeden, dat het ambt binnen Catharina’s familie is gebleven. Het zou er in dat geval tot 1639 blijven.¹⁰

Hoe het, het gezin de Moryn na hun episode in ’s-Hertogenbosch is vergaan is niet bekend. Guicciardiani beweert in zijn in 1567 uitgegeven Descrittiione di tutti i Paesi Bassi dat Catharina tot de nog levende kunstenaressen behoorde. Volgens Droz-Emmert zou dat ook nog het geval zijn in 1583.¹¹ Ze schildert dan al lang niet meer. Haar laatste gesigneerde werk dateert van voor haar huwelijk. Een groots artieste is zij nooit geworden. Zoals de cultuur het alle jongedames in die tijd belette zich professioneel toe te leggen op de kunsten. Toch heeft haar bescheiden oeuvre een niet mis te verstane bijdrage geleverd aan de kunstgeschiedenis.

Noten & literatuur