Chaim Rumkowski (1877-1944) – Hoofd van het getto van Łódź

Tijdens de Tweede Wereldoorlog maakte Chaim Rumkowski een keuze. Rumkowski werkte namelijk samen met de nazi’s. Deze keuze was bijzonder, gezien Rumkowski’s joodse afkomst en de intenties van de mensen met wie hij ging samenwerken. Bewust of niet, ieder mens maakt talloze keuzes in zijn leven. Al deze keuzes hebben consequenties voor later, ook al zijn deze niet direct zichtbaar.

Door de keuze van Rumkowski speelde hij een bijzondere rol binnen de Holocaust met alle gevolgen van dien. Hij stond aan het hoofd van het getto in Łódź en was zeer omstreden door de manier waarop hij het getto leidde. Rumkowski geloofde namelijk dat als het getto hard genoeg werkte, zij door de Duitsers gespaard zouden worden. “Unzere passport iz di arbeit.”

Onopvallend leven

Voor de Tweede Wereldoorlog leidde Rumkowski een onopvallend leven. Hij was weduwnaar en had tot tweemaal toe alles verloren, de eerste keer voor de Eerste Wereldoorlog en daarna tijdens de Russische Revolutie. Hij had een aantal beroepen geprobeerd, onder andere het verkopen van verzekeringen. Later stichtte hij een joods weeshuis met behulp van zijn contacten in de zakenwereld. Hij vroeg regelmatig de rijkere inwoners van Łódź om geld. Hij was gek op kinderen. De affectie leek oprecht te zijn, want hij omringde zichzelf met kinderen. Toch werd er gefluisterd dat hij iets te betrokken met de dames en volwassen meisjes was.

Daarnaast was hij lid van de lokale zionistische partij en het kehillah bestuur, een joodse organisatievorm. Hij stelde zich koppig op en werd door zijn houding uit de zionistische partij gezet. Dit gebeurde toen de zionistische organisatie tijdens een meningsverschil zijn leden terugtrok van het kehillah-bestuur. Rumkowski weigerde te vertrekken en werd daarom uit de zionistische partij gezet.

Tweede Wereldoorlog

Op 1 september 1939 barstte de Tweede Wereldoorlog met veel geweld los. De Luftwaffe bombardeerde Poolse doelen. Het slagschip Schleswig-Holstein opende het vuur op een Pools munitiedepot en Duitse soldaten trokken de grens over. Een week later, op 8 september, werd Łódź ingenomen door de Duitsers. De stad kreeg een andere naam: Litzmannstadt, naar de Duitse generaal die haar tijdens de Eerste Wereldoorlog veroverde. Op 13 oktober 1939 werd Rumkowski voorzitter van de Judenrat aangesteld.

Over de aanstelling is onduidelijkheid. Een vertelling stelt dat Chaim Rumkowski werd aangesteld door spraakverwarring. De Duitsers wilden weten wie de Oudste was. Rumkowski had dit opgevat als wie het oudste was en gereageerd. Daarop hadden de Duitsers hem ingesteld. Volgens een ander gerucht speelde Rumkowski achter gesloten deuren een politiek spelletje waardoor hij als hoofd van het getto werd gekozen.

Vrijwel meteen nadat Rumkowski een bestuur had samengesteld begonnen de problemen al. Hij had 30 leden voor zijn bestuur verzameld, waarvan er 22 in november 1939 werden gearresteerd en geëxecuteerd. Toen Rumkowski probeerde in te grijpen werd hij mishandeld. Hoewel Rumkowski een nieuwe raad samenstelde, had dit nauwelijks enige betekenis.

Op 1 mei 1940 werd dit gebied, bestaande uit de wijken Stare Miasto en Bałuty, afgesloten om als getto te dienen. De Duitsers hielden de wacht aan de buitenkant van het getto, terwijl de joodse politie aan de binnenkant patrouilleerde. Indien joden het prikkeldraad te dicht naderden werden zij door de Duitsers zonder waarschuwing neergeschoten. Meerdere slachtoffers vielen door deze moordlustige regeling. Andere regelingen stelden dat joden een gele ster op de borst en rug moesten dragen.

Getto

Binnen het getto ontstond een sociale hiërarchie. Rumkowski vormde de top. Daaronder stonden de politie, de getto-instanties en de directeuren van de fabrieken. Daaronder bevonden zich de goede werkers en de mensen die zwaar werk verrichtten. Onder hen stond de meerderheid van het getto, de gewone inwoner. Helemaal onderaan stonden mensen die niet werkten of niet konden werken. Onderlinge spanningen tussen de groepen waren groot. Voedsel werd ongelijk verdeeld en corruptie was alomtegenwoordig.

Ondanks dat Rumkowski aan het hoofd van het getto stond, regeerde hij niet alleen. Hij kreeg zijn orders van Hans Biebow, die de Duitse administratie van het getto leidde. Biebow stelde alle eisen en liet de uitvoering aan Rumkowski over. Biebow maakte van deze gelegenheden gebruikt om zelf veel geld te verdienen. Inzamelingsacties werden opgezet om joden te beroven. Waardevolle bezittingen, zoals juwelen, moesten overdragen worden aan de nazi’s, die vaak een fractie van de waarde ervoor terug gaven. Daarnaast werden de joden als slaven ingezet om goedkoop dingen te produceren.

Biebow en Rumkowski hadden een hekel aan elkaar. Biebow had echter niet de bevoegdheid om Rumkowski te vervangen en Rumkowski kon zich niet verzetten. Toch vonden er incidenten tussen de twee plaats. Biebow was op 16 juni 1944 bij Rumkowski langs gegaan en de medewerkers bevolen weg te gaan. Vervolgens sloeg hij Rumkowski in zijn gezicht en raakte zelf gewond toen een ruit sneuvelde.

Door deze omstandigheid bevond Rumkowski zich in een lastige positie. Hij moest voldoen aan de eisen Duitsers, terwijl hij ook het getto in stand moest houden. Toch bleef Rumkowski aan als hoofd van het getto, in tegenstelling tot Adam Czerniaków, de Joodse leider van getto van Warschau die zelfmoord pleegde na onmogelijke eisen van de nazi’s.

Honger

Het leven in het getto van Łódź was lastig. Voedsel was er nooit genoeg. Sommige mensen stortte letterlijk in elkaar bij hun werkbanken, omdat zij zo hongerig waren. Toch kwam de illegale handel niet op gang, want het getto had zijn eigen munteenheid, die daarbuiten waardeloos was. Hierdoor werd het isolement compleet, doordat contacten met de rest van de stad lastig waren. Daarnaast zorgde dit ervoor dat het getto overgeleverd bleef aan de nazi’s, want wapens konden niet gekocht worden.

Toch probeerde Chaim Rumkowski het joodse leven binnen het getto op te zetten. Fabrieken en werkplaatsen werden geopend, net als ziekenhuizen, weeshuizen, gaarkeukens en scholen. Hierdoor werden de pretenties van een normaal functionerende leven volgehouden. De scholen werden aangepast naar de nieuwe situatie. Het opzetten van fabrieken was lastig doordat de nazi’s het getto eerder geplunderd hadden. Alles moest opnieuw worden opgebouwd. Toch was de toevoeging van de ziekenhuizen en scholen belangrijk, want zo werden nog enige voorzieningen in stand gehouden. De kinderen op de scholen probeerde Rumkowski extra goed te verzorgen door hen bijvoorbeeld snoep te geven. Met de tijd werd de grip van de nazi’s op het getto echter sterker. De ziekenhuizen en scholen werden gesloten.

Chaim Rumkowski als voorzitter

Rumkowski had als voorzitter van de Judenrat ongekende macht. Hij beheerste alles: het uitdelen van voedsel, de huisvesting in het getto en de lijsten voor de deportaties. Voor hem was het belangrijk om rust binnen het getto te bewaren en hij bezat veel mogelijkheden om de orde te handhaven. De Duitse politie en de gevangenis waren middelen, maar krachtiger was het ontzeggen van voedsel of het ontnemen van werk. Wanneer dit gebeurde was iemand gedoemd een langzame hongerdood te sterven. Soms werden mensen door de honger zover gedreven dat zij hun overleden familieleden niet begroeven, omdat zij extra rantsoenen hoopten te krijgen. Meer daarover valt te lezen in de kroniek van het Getto van Łódź.

Door de corruptie en de macht werden excessen in de hand gewerkt. Chaim Rumkowski deed bijvoorbeeld aan zelfverheerlijking. Zo werden er postzegels gemaakt met zijn hoofd erop. Hierdoor wekte hij afkeer bij de gemeenschap. Andere acties wekten nog meer afschuw bij de gemeenschap. Zo werden gelovige joden beledigd doordat Rumkowski huwelijken ging sluiten. De nazi’s hadden rabbijnen verboden om huwelijken te sluiten. Daarop besloot Rumkowski het over te nemen. Voor de gelovige joden was dit echter een belediging, aangezien hij niet de bevoegdheid had om dit te doen.

Een andere controverse draait om het misbruiken van vrouwen. Vanuit zijn machtspositie zou Rumkowski zich meerdere malen aan hen vergrepen hebben. De vrouwen zouden hem hebben laten begaan omdat Rumkowski hen anders naar de kampen zou sturen. Andere intimideerde hij door voedsel in te houden of extra uit te delen.

Opvallend is dat Rumkowski ondanks deze misdragingen in het getto trouwde. Op 27 december 1941 trad hij in het huwelijk met Regina Weinberg (1907-1944). Zij was 30 jaar jonger en had voor de oorlog gehoopt haar eigen advocatenkantoor te beginnen. Na het huwelijk werden 600 telegrammen verstuurd om het paar te feliciteren. Later adopteerden zij nog een zoon, Stanislaw Stein.

Rumkowski meende dat de nazi’s hun beleid af zouden zwakken, als de joden alles deden wat hen werd bevolen. In het begin deelden anderen die overtuiging, maar later kwam Rumkowski meer alleen te staan in zijn geloof. Toch waren er momenten waarop hij zijn beleid reflecteerde, zoals tijdens de twee trips die hij maakte naar het getto van Warschau. De doden lagen daar op straat, terwijl in Łódź de lijken vrijwel meteen werden opgeruimd. Hij nam voor maatregelen in te voeren om zulke chaos in zijn ‘eigen’ getto te voorkomen.

Ook al was het beleid van Łódź mogelijk beter, de voedselsituaties waren in beide getto’s even afschuwelijk. Toch slaagde Rumkowski erin enige pretenties van het normale leven vol te houden. Voor hem zal dit een bevestiging van zijn beleid zijn geweest.

Om de rust te bewaren werden bij deportaties mensen met een crimineel verleden of verstandelijk beperking als eerste afgevoerd. Zij werkten niet en moesten dus vertrekken. Daarnaast werden slagers, koetsiers en vissers toegevoegd aan de deportaties. Zij waren de meest mondige groepen tegen Rumkowski’s leiderschap. Later werden ook de kinderen en hun vrouwen uit het getto afgevoerd.

De grootste controverse hangt rondom Rumkowski’s acties van 4 september 1942. In opvolging van Duitse bevelen verzocht hij de inwoners van de getto om alle kinderen onder de 10 en alle ouderen boven de 65 aan hem over te dragen. Zij zouden worden afgevoerd en de mensen in staat stellen harder te werken. Zelf maakte hij een vergelijking:

“Ik moet deze moeilijke en bloedige operatie zelf uitvoeren. Ik moet de ledematen afhakken om het lichaam zelf te redden.”

Voor Rumkowski, die zelf van kinderen hield, gezien zijn verleden, zal het ook zwaar gevallen zijn om deze order door te voeren. De volgende dag begon de deportatie, waardoor uiteindelijk 6.000 kinderen zouden worden afgevoerd.

Liquidatie van het getto

Ondanks alle pogingen van Rumkowski was het lot van het getto bezegeld. Het getto was namelijk ingesteld als een doorvoerkamp dat op termijn vernietigd moest worden. Het getto van Łódź is het laatste grote getto wat door de nazi’s werd geliquideerd. In de zomer van 1944 begonnen de deportaties en in augustus vertrokken de laatste treinen. De meeste getto-inwoners, uitgehongerd en uitgeput, werden direct bij aankomst vergast. Rumkowski werd bij aankomst vermoord. Er gaan verschillende verhalen over rond, maar allemaal geven ze aan dat Chaim Rumkowski ongelukkig aan zijn einde kwam.

Toen het Sovjetleger op 19 januari 1945 Łódź bevrijdde vonden zij slechts 877 joden, terwijl er ruim 200.000 mensen in het getto geweest waren. Sommige waren erin geslaagd onder te duiken en deportatie te ontwijken. Anderen waren uitgekozen om het getto op te ruimen. Zo’n 10.000 van de 200.000 joden wisten in verschillende kampen te overleven. De rest was omgekomen in verschillende omstandigheden.

Door de controverses van de Holocaust en de houding van Rumkowski is het lastig om te bepalen in hoeverre hij een opportunistische, sadistische machtswellusteling was of dat hij oprecht geloofde in het redden van de joodse gemeenschap. Ongetwijfeld diende hij lastige keuzes te maken. Toch neemt dit niet weg dat Rumkowski bepaalde handelingen beging waarvoor geen excuses zijn, zoals het misbruiken van de vrouwen onder zijn gezag. Hierin handelde hij zelf. In het verleden is er hard over hem geoordeeld, maar tegenwoordig zijn er historici die milder oordelen. De discussie over Chaim Rumkowski zal nog lang voortduren.

Lees ook: Dagboek van een getto: de kroniek van Łódź 1941-1944
…en: Getto’s, ontwikkeling van een begrenzend begrip
Boek: Kroniek van het Getto van Łódź