Raymund Schütz
Dit keer een geen recensie van een geschiedenisboek in de enge zin des woords. Ik heb een tot de jeugdliteratuur behorend boek gelezen dat het ingewikkelde thema van de genocide in Rwanda behandelt. De boom met de bittere bladeren is het debuut van de schrijfster Ruth Erica, die zelf als ontwikkelingswerker in Rwanda heeft gewerkt.
De hoofdpersoon in De boom met de bittere bladeren is een zeventienjarig Rwandees meisje, dat heel weinig weet van haar eigen culturele achtergrond en haar familiegeschiedenis. Als zij in contact komt met een Nederlandse studente, borrelen de vragen op naar wat er werkelijk is gebeurd en naar haar identiteit. Het boek beschrijft haar zoektocht naar datgene wat altijd het eerst sneuvelt en het meeste moeite kost om te achterhalen: de waarheid.
‘Jullie oorlogsmisdadigers. Ze bedoelde natuurlijk de leiders van De Gebeurtenissen, maar over die mensen praten we niet.’ (p. 15)
De Gebeurtenissen waren de massale slachtingen tijdens de Rwandese Genocide die in 1994 plaatsvond in Rwanda. In een periode van 100 dagen, van 7 april tot 15 juli 1994, werden er naar schatting 500.000 tot 1 miljoen Tutsi’s (ongeveer 70% van de totale bevolkingsgroep) en gematigde Hutu’s vermoord. De meeste moorden werden gepleegd door twee Hutu-milities, de Interahamwe, een jeugdmilitie van regeringspartij MRND (de Nationale Republikeinse Beweging voor Democratie en Ontwikkeling), en de Impuzamugambi van de CDR, een extremistische splinterpartij. Het boek richt zich vooral op de menselijke gevolgen van deze gruwelen voor de nieuwe generatie.
Het zwijgen en de verhullende taal
Bij alle genocides hoort verhullend taalgebruik: de deportaties van Joden naar de vernietigingskampen geschiedde onder het mom van ‘tewerkstelling’. De Rwandese genocide wordt in de volksmond verhullend betiteld als De Gebeurtenissen. Over de daders wordt niet gesproken, want de meesten lopen nog vrij rond. Ook het begrip genocide als zodanig wordt niet gebruikt. Maar het zwijgen is het directe gevolg van genocide, ook in Rwanda. De auteur beschrijft die stilte en de gevolgen ervan vanuit het perspectief van Maridadi, die sociologie wil gaan studeren. Ze komt in contact met de Nederlandse Puck, die culturele antropologie en sociologie studeert en onderzoek doet naar de Batwa, een achtergestelde pygmeeën-stam in Centraal-Afrika (Oeganda, Rwanda en Oost-Congo). Die ontmoeting leidt tot een zoektocht, die gevaarlijk is en waarvan de uitkomst niet vaststaat.
De bewijzen zijn overal
Veel mensen in de omgeving van Maridadi dragen de geestelijke en lichamelijke sporen van De gebeurtenissen. Families en gezinnen zijn uit elkaar gerukt, en het vereist moed om die banden weer aan te halen. Op de achtergrond dreigt altijd het geweld en het meest kwetsbaar zijn de meisjes, zeker tijdens onverwachte ontmoetingen op vreemde grond.
‘Ik werd misselijk. Stel dat ze me zouden verkrachten – het zou niet de eerste keer zijn dat zoiets in Congo gebeurt ’ (p. 42)
Maridadi probeert, aangemoedigd door haar Nederlandse vriendin, om tegen alle weerstand in het contact in de verscheurde familie te herstellen. Die zoektocht zal haar uiteindelijk leiden tot de zitting van een volksrechtbank, een zogenoemde gacaca-bijeenkomst. Op de zitting moeten verdachten zich verantwoorden voor hun daden tijdens De Gebeurtenissen. De grote vraag, of Maridadi daar de waarheid zal vernemen, laat ik over aan de lezer.
Conclusie
Het is niet eenvoudig om een boek te schrijven over dit gruwelijke thema, dat zich richt op middelbare scholieren. Duidelijk is dat de auteur het land en de cultuur goed kent. De hoofdpersoon zal vooral middelbare scholieren aanspreken, maar de auteur Ruth Erica heeft een volwassen boek over een moeilijk thema geschreven. Ik heb het als volwassen historicus geboeid gelezen. Het is helder geschreven, en de spanning wordt goed opgebouwd. Het verhaal maakt duidelijk dat massaal tegen een bevolkingsgroep gericht geweld leidt tot diepe wonden in de samenleving. De consequenties daarvan blijven voor de buitenwereld verborgen, maar beïnvloeden generaties lang de geschiedenis.
Het menselijke perspectief maakt duidelijk, dat dit geen ver-van-mijn-bed-show is maar dat dit gaat om de gevoelens, gedachten en gedrag van mensen die aan gruweldaden bloot hebben gestaan. Wie meer heeft gelezen over vergelijkbare traumatische gebeurtenissen in andere tijden en op andere plaatsen, herkent het menselijke, universele drama. Tegelijkertijd verschaft het boek ook de hoop, dat individuen en samenleving, ten koste van veel inspanning de diepe wonden van genocide kunnen laten genezen.
Boek: De boom met de bittere bladeren
Bekijk dit boek bij:
