‘Caerte van Oostlant’ (1543) van Cornelis Anthonisz

Bij uitgeverij Lannoo verschijnt deze week het indrukwekkende boek De geschiedenis van Nederland in 100 oude kaarten. Aan de hand van honderd bijzondere historische kaarten wordt hierin de geschiedenis van Nederland verteld. Van het oudste bekende Nederlandse kaartje uit 1307 tot een van de eerste fietskaarten uit 1896 en een kaart van de stormvloed in 1953. Het boek gaat ook over de cartografie zelf: befaamde kaartenmakers als Mercator en Blaeu komen aan bod, net als de geestelijke vader van de Bosatlas. Op Historiek een fragment uit het boek over de bijzondere Caerte van Oostlant die een groot deel van het Hanzegebied laat zien.

1500 – De Lage Landen en de Duitse Hanze

Bron: De geschiedenis van Nederland in 100 oude kaarten

In de twaalfde en dertiende eeuw ontstond in Noordwest-Europa een handelsverbond dat nog steeds tot de verbeelding spreekt: de Hanze. Aanvankelijk was het een verbond van kooplieden dat erop gericht was wederzijdse handelsbelangen te beschermen door over en weer privileges te verlenen. Later werd het meer een netwerk van steden.

De Hanze werd niet op een bepaald moment gesticht, maar is organisch ontstaan. Het was evenmin een strak geleide organisatie. Steden hoorden er soms wel, soms niet bij, afhankelijk van de omstandigheden. Het netwerk verbond de handel in het Oostzeegebied met die in het Noordzeegebied. Bont, hout en was uit Rusland, graan uit Noord-Duitsland en laken en wol uit Engeland en Vlaanderen werden binnen de Hanze verhandeld. Aan de uiterste grenzen van het gebied lagen de vier belangrijkste Hanzekantoren: Novgorod (Rusland), Bergen (Noorwegen), Londen (Groot-Brittannië) en Brugge (de Lage Landen). Hanzekooplieden vestigden zich daar en konden er onder gunstige voorwaarden handeldrijven.

De zogenaamde ‘Brugse wegwijzer’ is een itinerarium oftewel routebeschrijving uit het laatste kwart van de veertiende eeuw. Hierin staat een route die vanuit het huidige Nederland over land naar Lübeck loopt. Universiteitsbibliotheek Gent, bhsl.hs.0013, fol. 56. Uit: De geschiedenis van Nederland in 100 oude kaarten

Het zwaartepunt van de Hanze lag in Noord-Duitsland, met vanaf eind dertiende eeuw Lübeck als ongekroonde koningin. Ook steden in de Lage Landen waren in het netwerk opgenomen. De IJsselsteden Doesburg, Deventer, Zutphen, Kampen en Zwolle waren nauw met de Hanze verbonden. Zij vormden als het ware een scharnier tussen twee grote handelsgebieden in het oosten en het westen. Daarnaast was er nog een aantal kleinere steden uit de Lage Landen bij betrokken, zoals Bolsward en Arnhem. Aanvankelijk namen ook Hollandse steden deel aan het Hanzeverbond, maar naarmate de economie in Holland groeide, ontstond er eerder concurrentie dan samenwerking tussen de Hollandse steden en de Hanze. Ook de IJsselsteden trokken binnen de Hanze grotendeels hun eigen plan. Zo werden in Deventer vijf jaarmarkten per jaar georganiseerd. Daardoor ontstonden rechtstreekse handelscontacten, buiten de Hanze om. Het is een blijk van de losse organisatie van het verbond dat dit getolereerd werd. De Hanze bleef bestaan tot halverwege de zeventiende eeuw, maar al vanaf het midden van de vijftiende eeuw had het verval ingezet, mede door de sterke opkomst van de Hollandse steden.

Relatief onbekend

‘Van Anthonisz zijn diverse schilderijen, houtsneden, gravures, tekeningen en kaarten bewaard gebleven, maar hij is vooral bekend vanwege de twee belangrijke kaarten die hij heeft gemaakt’

Op de Caerte van Oostlant die Cornelis Anthonisz (ca. 1505- ca. 1553) omstreeks 1543 maakte, is een groot deel van het Hanzegebied te zien. Cornelis Anthonisz was een Amsterdamse kunstenaar en cartograaf. Er zijn enkele biografische gegevens over hem bekend, bijvoorbeeld dat hij de kleinzoon was van de Amsterdamse schilder en graficus Jacob Cornelisz van Oostsanen (ca. 1475-1533) en vermoedelijk door hem is opgeleid. Van Anthonisz zijn diverse schilderijen, houtsneden, gravures, tekeningen en kaarten bewaard gebleven, maar hij is vooral bekend vanwege de twee belangrijke kaarten die hij heeft gemaakt. In 1538 schilderde hij een plattegrond van Amsterdam in vogelvlucht op basis waarvan in 1544 een houtsnedekaart in twaalf bladen tot stand kwam die heel populair was en waarvan verschillende uitgaven verschenen. Een tweede belangrijke kaart van zijn hand is de Caerte van Oostlant. In archiefbronnen worden nog andere kaarten vermeld, maar die zijn niet bewaard gebleven.

De stad Lübeck, koningin van de Hanze. Georg Braun en Frans Hogenberg, deel 1. Amsterdam, Allard Pierson UvA, otm: hb-kzl xi b 1 (25). Uit: De geschiedenis van Nederland in 100 oude kaarten

Hoewel de Caerte van Oostlant bekend was omdat de gerenommeerde cartograaf Abraham Ortelius (1527-1598) ernaar verwees in een van zijn werken, kende men eeuwenlang geen fysiek exemplaar van deze kaart. Pas omstreeks 1900 werd er een aangetroffen in een Duitse bibliotheek. Deze houtsnedekaart met een formaat van 78,5 bij 104 cm bestaat uit negen bladen. De Noordzee, de Oostzee en de Zuiderzee plus de omringende landen – Scandinavische landen, de Lage Landen en Duitsland – zijn erop afgebeeld. Aan de uiteinden ligt rechts de westkust van Rusland en links de oostkust van Engeland. Drie van de vier Hanzekantoren zijn aan de uithoeken te zien: Bergen, Londen en Brugge; alleen Novgorod valt buiten beeld. De positie van de Lage Landen als scharnier tussen de handelsgebieden van oost en west is op deze kaart duidelijk te zien.

Nauwkeurig

‘Vermoedelijk heeft Anthonisz gebruikgemaakt van oudere zeekaarten, maar daarvan zijn er veel verdwenen’

De kaart is heel nauwkeurig – alleen het oostelijke deel van de Baltische Zee is minder accuraat omdat Anthonisz daarover kennelijk minder gegevens had – en lijkt bedoeld voor zeevarenden, omdat hij op de kaart loxodromen of koerslijnen heeft getekend. Dit zijn kromme lijnen over de aardbol waarop de koers gelijk blijft – dat wil zeggen dat de hoek met het noorden niet verandert. Ze dienden als navigatiehulpmiddel. Loxodromen op de kaart vormen een netwerk van lijnen die uitgaan van verschillende kompasrozen: één in het midden van de kaarten en zestien in een cirkel eromheen. Uitgaand van elke kompasroos worden lijnen in de zestien kompasrichtingen getekend, zodat er een regelmatig netwerk ontstaat. Met deze hulpmiddelen waren de afstanden op de kaart goed te bepalen. Ondieptes zijn ook aangegeven door middel van puntjes, bijvoorbeeld voor de kust van Denemarken boven Fünen. Vermoedelijk heeft Anthonisz gebruikgemaakt van oudere zeekaarten, maar daarvan zijn er veel verdwenen. Alleen van de kaart van Jan van Hoirne is een fragment overgeleverd.

Kopie door Michael Tramezini van de 1543-uitgave van de Caerte van Oostlant, waaruit af te leiden is hoe die eerste uitgave eruitgezien heeft. Particuliere collectie. Uit: De geschiedenis van Nederland in 100 oude kaarten

De oorspronkelijke uitgave van de Caerte van Oostlant is voor zover bekend niet bewaard gebleven. Het enig bekende exemplaar van deze kaart dateert uit ca. 1560 en is gemaakt door Arnold Nicolai in Antwerpen. Wel is de oorspronkelijke uitgave van 1543 in 1558 gekopieerd door Michael Tramezini in Italië, waardoor bekend is hoe die eruitgezien heeft. Op grond van de tekenstijl concludeerde de Duitse kaarthistoricus Arend Lang dat Anthonisz omstreeks 1550 een nieuwe kartering van de Britse en Noorse kusten heeft gemaakt en dat Nicolai de Nederlanden omstreeks 1560 heeft aangepast.

Oosterse See

De geschiedenis van Nederland in 100 oude kaarten

Een jaar na de eerste uitgave van de kaart in 1543 verzorgde Anthonisz ook nog een stuurmansgids met daarin een zogenaamde leeskaart – een kustbeschrijving, geen getekende visuele afbeelding – van de Oostzee, Die Caerte van die Oosterse See.

Anthonisz maakte de Caerte van Oostlant in Amsterdam in een cruciale periode. De Hanze begon aan belang in te boeten terwijl in Amsterdam de handel juist tot bloei kwam. Voor beide handelsgebieden was de nauwkeurige kaart van Cornelis Anthonisz uitstekend te gebruiken.

~ Marieke van Delft & Reinder Storm

Boek: De geschiedenis van Nederland in 100 oude kaarten
Ook interessant: De Hanze (ca. 1350-1450) – Handelsverbond uit de Middeleeuwen