De god Asclepius en de esculaap

Bij dokters, apothekers en op medicijnverpakkingen is geregeld een esculaap te zien: een staf met een daaromheen kronkelende slang. De esculaap is ook opgenomen in het logo van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Het internationale symbool van de geneeskunde verwijst naar Asclepius, de Griekse-Romeinse god van de geneeskunst.

Geboorte

Asclepius (Ἀσκληπιός, ook wel Asklepios) was volgens de Griekse mythologie een zoon van de god Apollo en de koningsdochter of waternimf Coronis. Toen Apollo op een dag zijn oog op deze prinses liet vallen terwijl zij aan het baden was, besloot hij aan haar te verschijnen. Nadat de twee met elkaar hadden geslapen verdween Apollo weer, maar niet voordat hij een witte kraai opdracht had gegeven over Coronis te waken. De koningsdochter was op dat moment al verliefd op een man genaamd Ischys. Hoewel ze zwanger was geraakt van Apollo, deelde ze toch het bed met deze minnaar. Toen Apollo korte tijd later door de witte kraai op de hoogte werd gebracht van deze ontrouw, ontstak hij in woede. Hij vervloekte de kraai om zijn slechte boodschap waardoor deze vogels voortaan altijd zwart zouden zijn. Ook Coronis ontkwam niet. Apollo huilde uit bij zijn zuster Artemis die uit woedde vervolgens haar pijlen afschoot op de koningsdochter. Coronis overleed aan haar verwondingen. Apollo kreeg spijt toen hij zijn geliefde op de brandstapel zag liggen, maar kon niets meer voor haar betekenen. Wel verwijderde hij voordat het lichaam van Coronis door de vlammen werd verteerd het lichaam van zijn nog levende zoon uit haar schoot.

Geneeskunst

Apollo gaf zijn zoon de naam Asclepius en vertrouwde hem toe aan de zorgen van Chiron, een centaur die geroemd werd om zijn wijsheid en kennis en ook bekendheid verwierf als leraar van grootheden als Achilles, Actaeon, Jason, Castor en Polydeuces. De centaur bracht de zoon van Apollo medische kennis bij waardoor Asclepius zich uiteindelijk ontwikkelde tot de Griekse god van de geneeskunst. Op den duur had de god zoveel medische kennis dat Zeus vreesde dat hij voor de mensheid ook de dood zou overwinnen. Daarmee zou het goddelijke monopolie op de onsterfelijkheid worden aangetast. Toen Asclepius op een dag inderdaad een patiënt uit de dood opwekte, strafte de oppergod hem door zijn bliksemstralen op hem te laten neerdalen. Hierna werd hij als het sterrenbeeld Slangendrager aan de hemel geplaatst.

Apollo nam wraak voor de dood van zijn zoon door de Cyclopen te doden, die de bliksemschichten Voor Zeus hadden gemaakt. Als straf dwong de oppergod Apollo vervolgens om een jaar lang voor de sterfelijke koning Admetus te werken.

Verering

De oude Grieken kenden Asclepius aanvankelijk als een zeer kundige menselijke arts, die vermoedelijk ergens rond 1200 v.Chr, leefde en afkomstig was uit Thesallië. Homerus omschrijft hem in de Ilias als vader van twee Griekse artsen in Troje, Machaon en Podalirius.

Asclepius werd pas relatief laat, vanaf ongeveer de vijfde eeuw voor Christus, als de god van de geneeskunst vereerd. Dit met name in Epidaurus op de Peloponnesus. De god werd vaak afgebeeld met een staf waarom een slang gekronkeld was en met aan zijn voeten soms een hond. Dit laatste dier stond symbool voor de waakzaamheid en aan de slang werden geneeskundige krachten toegedicht, vermoedelijk vanwege zijn vermogen om jaarlijks te vervellen, een symbool van levenskracht. Asclepius had ook drie bekende dochters: Hygieia, de godin van de gezondheid, Panacea, godin van de geneesmiddelen en Achelois, de godin van de maan en de pijnstilling.

Medische scholen, vaak verbonden aan tempels, werden onder de naam Asklepieia aan Asclepius gewijd. De oudst bekende en drukst bezochte tempel bevond zich in Epidaurus, maar ook op andere plekken in Griekenland, waaronder in Athene, verrezen dit soort geneeskundig centra. Zieken trokken naar deze Asklepieia en hoopten beter te worden wanneer ze een nacht in de tempels doorbrachten. Ook werden zieken bij deze tempels behandeld door priester-genezers, de zogeheten Asklepiaden.

Bij de Romeinen werd Asclepius ook vereerd. Volgens de overlevering lieten deze in 293 v.Chr. tijdens een pestuitbraak zelfs een heilige slang vanuit Epidauros naar Rome overbrengen in de hoop dat dit verlichting zou bieden.

Esculaap

De staf met slang is al eeuwen een symbool van artsen en verwijst dus naar Asclepius. Vroeger hadden veel artsen plaatjes op hun voertuigen met daarop een esculaap. Hier hingen enkele voorrechten aan vast. Zo konden artsen bijvoorbeeld voorrang krijgen in het verkeer, met hogere snelheid rijden en vrij parkeren. Tegenwoordig gelden deze voorrechten niet meer en is ook de esculaap minder vaak in of op auto’s te zien, ook omdat huisartsen veel minder visites rijden dan vroeger.

De naam van Asclepius is ook terug te vinden in de zogeheten Eed van Hippocrates, die tot begin deze eeuw werd uitgesproken door Nederlandse artsen om aan te geven dat ze bepaalde beroepsregels zouden handhaven.

Caduceus

De esculaap wordt soms verward met de caduceus, een oud symbool van de Griekse god Hermes (Mercurius), bestaande uit een staf met daaromheen twee slangen. Deze herautenstaf werd in het oude Griekenland door koeriers of onderhandelaars gebruikt voor ongehinderde doorgang. In de Verenigde Staten wordt de caduceus vaak gebruikt als medisch symbool. Aan de bovenzijde van de staf zijn vaak twee vleugels te vinden, als verwijzing naar Hermes, de boodschapper van de goden die zich ook vaak met vleugels verplaatste. De caduceus is ook een populair symbool in de heraldiek.

Ook interessant: Hippocrates (ca. 460-377 v.Chr.) – Vader van de geneeskunde
…en: Python – Slang in de Griekse mythologie
Overzicht van boeken over de (Griekse) mythologie

Bronnen ▼