Ik heb wel eens eerder verwezen naar de inscriptie, gevonden in een tempel voor de Griekse god Pan, waarin iemand met de naam Ptolemaios, zoon van Dionysios, zijn dank aan de godheid uitspreekt wegens een redding op zee. Niets bijzonders, zou je zeggen, maar dat verandert als we kijken naar de zelfidentificatie van de dankbare Ptolemaios: hij was joods. Oudheidkundigen zullen niet opkijken van een jood die Pan vereert, maar het sluit slecht aan bij het gangbare begrip van het jodendom.
Het punt is in dit blogstukje niet dat het wel meevalt (of tegenvalt) met het monotheïsme van het antieke jodendom. Het gaat me erom dat Ptolemaios niet alleen Pan vereert, maar ook een vader heeft met een naam die verwijst naar Dionysos. Dat is in een joodse context vrij significant.
Veel hellenistische Grieken meenden namelijk dat de joden Dionysos vereerden. De antieke overheden handelden ook naar dit inzicht: de boeken 2 Makkabeeën en 3 Makkabeeën documenteren dat de Seleukidische en de Ptolemaïsche vorsten vonden dat de joden Dionysos maar moesten vereren. Ook later, in de Romeinse tijd, bestond dit idee. De tweede-eeuwse auteur Ploutarchos bediscussieert ergens de vraag wie de god der joden was – ik meen in de Quaestiones convivales maar ik ben te lui om het na te trekken – en concludeert dat het Dionysos is.
Sabbat en Loofhuttenfeest
Ploutarchos heeft daarvoor ook enkele verlammende argumenten: iedereen herkent toch dat het woord “sabbat” is afgeleid van de kreet van de bacchanten, “sabos!”, en is niet duidelijk dat het loofhuttenfeest in feite de eredienst is van Dionysos? Trouwens, liep de hogepriester niet in een gewaad dat leek op dat van een Dionysospriesters?
Of neem het beeldmateriaal, zoals het Huis van het Dionysosmozaiëk in Sepforis. De foto hierboven, door de archeologen met veel gevoel voor publiciteit aangeduid als “de Mona Lisa van Galilea”, is een detail van het mozaïek hieronder. Er is geopperd dat dit het huis is geweest van Jehuda ha-Nasi, de samensteller van de Mishna, de eerste grote optekening van rabbijnse wijsheid. Dat kan natuurlijk een gevalletje oudheidkundige standaardoverdrijving zijn, maar van de andere kant: het komt niet uit een academisch persbericht maar uit de publicatie van een serieuze geleerde, Zeev Weiss. In elk geval blijkt uit de aanwezigheid van steenwerk dat hier iemand heeft gewoond die de reinheidsregels onderhield: een vrome jood dus, die geen bezwaar had tegen de dionysische afbeeldingen.
Uniek
De vraag is nu waarom zoveel mensen de god der joden gelijkstelden aan Dionysos. Ik beken dat ik lange tijd heb gedacht dat de redenering van Ploutarchos – een verzameling oppervlakkige overeenkomsten – eigenlijk alles was wat er was, maar zoals ik twee weken geleden schreef, is er wel degelijk een diepere reden. Dionysos is de god die je geheel overneemt en in die zin geen andere goden naast zich duldt; dat maakt hem voor de vereerders even uniek als JHWH voor de joden was. Het is ook een wissel richting de exclusiviteit van het christendom. Het is dus eigenlijk helemaal zo onlogisch niet dat mensen in de Oudheid meenden dat de joden Dionysos vereerden.
