De onlangs gepensioneerde Johny Vansevenant was van 1988 tot 2024 politiek verslaggever voor de Vlaamse radio. Zijn ervaringen als ‘Weststraatjournalist’ beschrijft hij in De strijd om de macht. Mijn leven in de Weststraat. Wat veranderde de afgelopen vijfendertig jaar in de Belgische politiek en wat bleef hetzelfde?
Geen CVP-staat meer
Het belangrijkste verschil: België is niet langer een christen-democratische staat. Van 1958 tot 1999 had België alleen in 1973-1974 een Waalse socialist als premier. Alle andere premiers waren christen-democraat, op acht jaar na allemaal namens de Vlaamse Christelijke Volkspartij (CVP).
Opkomst en neergang liberalen
In Nederland en Duitsland zijn liberalen en christen-democraten voorkeurspartners. In België is de verhouding minder harmonieus. Toch vonden christen-democraten en liberalen elkaar begin jaren tachtig in het streven naar meer marktwerking en minder overheid. Maar onder druk van de vakbondsvleugel verruilde de CVP in 1988 de liberalen door de socialisten. Liberaal partijleider Verhofstadt vatte dit op als persoonlijk verraad. Hij bestreed de ‘oranje-rode’ regeringen te vuur en te zwaard. Ondanks stemmenwinst bleven de liberalen tot 1999 in de oppositie.
In 1999 verloren de christen-democraten 7 zetels. Waren de kiezers op hen uitgekeken of was het een gevolg van incidenten (affaire-Dutroux in 1996, dioxinecrisis vlak voor de verkiezingen in 1999)?
De Vlaamse liberalen kregen één zetel meer dan de CVP. Ook de socialisten verloren, maar Verhofstadt vormde met hen en de groenen de eerste ‘paarse’ regering (Verhofstadt I, 1999-2003), vanaf 2003 voortgezet zonder groenen (Verhofstadt II, 2003-2007). Maar het liberale streven om blijvend de christen-democraten te vervangen als grootste volkspartij kwam niet uit.\
Doorbraak Vlaams Blok/Vlaams Belang
Op zondag 24 november 1991 begon in België de ontzuiling. Christen-democraten en socialisten verloren voor het eerst veel stemmen. Die gingen niet naar de liberalen of naar de groenen, maar naar ‘antisysteempartijen’. Het Vlaams-nationalistische Vlaams Blok groeide van 2 naar 12 Kamerzetels. Omdat Vlaams Blok werd beschouwd als extreemrechts, werd de verkiezingsdag ‘Zwarte Zondag’ genoemd.
Vlaams Blok bleef groeien, ondanks het cordon sanitaire, de in 2003 ingevoerde kiesdrempel van 5% en in 2004 een veroordeling door de rechter wegens racisme. Na de veroordeling veranderde de naam in Vlaams Belang. Na verloren verkiezingen in 2014 maakte partijleider Filip Dewinter plaats voor een jonge opvolger. In juni 2024 werd Vlaams Belang net geen grootste partij.
Van Volksunie naar N-VA
Vlaams Belang was in zekere zin een radicale afscheiding van de eveneens Vlaams-nationalistische Volksunie. De Volksunie zat enkele keren in de regering. Maar tussen 1999 en 2001 viel zij uiteen. De meningsverschillen tussen de linker- en de rechtervleugel bleken onoverbrugbaar.
De rechtervleugel won in 2001 het interne referendum, maar omdat die net geen 50% haalde (een derde groepering wilde de partij bijeenhouden), mochten ze de partijnaam niet houden. De nieuwe naam werd Nieuw-Vlaamse Alliantie (N-VA).
N-VA verving CVP
Vansevenant streefde als journalist naar objectiviteit. Ook in dit boek blijft hij zoveel mogelijk bij de feiten. Hij verwijst eerder naar andere journalistieke titels dan zijn mening te geven. Op één punt maakt hij zelf een analyse.
Sinds 2003 heeft België zowel federaal als gewestelijk een kiesdrempel van 5% en provinciale kieskringen. Formeel ingevoerd om groei van Vlaams Blok te verhinderen, al meenden de christen-democraten dat het ook tegen hen was gericht.
In 2004 sloten CD&V en N-VA (sinds 2004 ononderbroken geleid door Bart De Wever) een kartel (samenwerkingsverband). In 2004 wonnen zij met gezamenlijke lijsten (zonder ook gezamenlijke fracties te vormen) de Vlaamse verkiezingen, in 2007 de federale.
Sommige commentatoren menen dat de Vlaamse liberalen tijdens de regeringen-Verhofstadt zoveel toegaven aan hun linkse coalitiepartners, dat centrumrechtse kiezers overliepen naar N-VA. Volgens Vansevenant was er sprake van een tussenstap. Eerst stapten die kiezers over naar het kartel. Daarbinnen domineerden de christen-democraten. De christen-democratische aanvoerder kreeg in 2007 liefst 800.000(!) voorkeursstemmen, maar verloor de formatie. Na het uiteenvallen van het kartel verloren ook de christen-democraten hun rechtervleugel aan N-VA.
Links relatief stabiel
Vergeleken met rechtse partijen bleven linkse partijen, socialisten en groenen, stabiel. Socialisten zaten regelmatig in de landelijke en de Vlaamse regering.
Meer dan eens werd voorspeld dat de bestuurlijk ingestelde socialisten stemmen zouden verliezen aan de ideologisch meer uitgesproken groenen. In 2019 verloren ze ook stemmen aan de communisten, voor het eerst in het Vlaamse Parlement. Maar bij de verkiezingen van 2024 groeiden ze weer. De groenen regeerden twee keer – en werden twee keer electoraal gestraft.
Gescheiden werelden?
In België zijn ook de media Nederlands- óf Franstalig. In dat opzicht begrijpelijk dat Vansevenant vooral Nederlandstalige partijen beschrijft. Franstalige partijen krijgen aandacht als het nodig is om federale ontwikkelingen, vooral regeringsonderhandelingen, te begrijpen.
Wallonië wordt niet behandeld. Nederlanders die dit boek lezen krijgen daardoor niet het verschil in instelling tussen Nederlandstalige en de Franstalige socialisten mee. Een verschil dat deels verklaart waarom N-VA wel kan besturen met Nederlandstalige socialisten, maar niet met Franstalige.
Vlamingen stemden vooral rechts, Walen links. Voor Vlaams-nationalisten een bewijs dat ‘België niet werkt’. Maar in juni 2024 werden liberalen de grootste Franstalige partij en kregen de voormalige Franstalige christen-democraten 20% van de stemmen.
Stabieler dan Nederland?
Nederlanders kijken politiek soms neer op België. De lange formaties sinds 2007 (met naar de verkiezingen van 2010 een droevig wereldrecord: 541 dagen) werken dat misschien in de hand.\
Net als in Nederland krompen de drie traditionele partijen: christen-democraten, socialisten, liberalen. De inhoudelijke verschillen tussen die drie vervaagden, het verschil in omvang met andere partijen nam af. Centrumrechtse kiezers stemmen nu N-VA in plaats van christen-democratisch of liberaal. Vlaams Belang kwam op. De verzuiling verdween: mensen stemmen niet langer hun hele leven dezelfde partij.
Vansevenant geeft een chronologisch overzicht van de Belgische en de Vlaamse politiek over vijfendertig jaar. Voor Nederlanders soms onhandig is dat hij regelmatig verwijst naar boeken van andere journalisten, maar verder is dit een leesbaar en overzichtelijk handboek.
1 – In 2001 veranderde de partijnaam in Christen-Democratisch en Vlaams, afgekort CD&V. Sinds 2022 wordt de afkorting met kleine letters geschreven.
