Fons Kockelmans
De Kamerverkiezingen laten nog zo’n driekwart jaar op zich wachten, maar de meeste lijsttrekkers zijn al bekend, of vrijwel zeker bekend. Bij de grotere partijen is de situatie alleen nog onduidelijk bij CDA en D66. In beide partijen dingen vermoedelijk minstens twee gegadigden mee om de nummer 1-positie, al heeft zich formeel nog niemand gemeld. Mochten er inderdaad meerdere kandidaten zijn dan zullen de partijen waarschijnlijk een lijsttrekkersverkiezing organiseren.
Dat laatste is tegenwoordig normaal, maar dat is het niet altijd geweest. Tot ver in de vorige eeuw bepaalden partijbesturen wie de lijst zou aanvoeren. Ze maakten de naam bekend tijdens een partijcongres, waarna de benoeming met een klaterend applaus werd bekrachtigd. Erg democratisch was dat allemaal niet, want discussie bleef zo achterwege en het doorsnee lid werd niets gevraagd.
Na de eeuwwisseling raakte een andere methode in zwang: die van het lijsttrekkersreferendum. Gegadigden presenteren zich in zaaltjes en leggen hun programmapunten voor. Daarna brengen de leden – digitaal of per post – hun stem uit. Tijdens een speciale bijeenkomst wordt de winnaar onthuld. Op die manier heeft iedereen inspraak en valt er iets te kiezen.
Doorgestoken kaart
Niettemin kennen interne referenda ook hun schaduwkanten. Soms lijken ze doorgestoken kaart, omdat de winnaar van te voren al zo goed als vaststaat. Zo twijfelde niemand er in 2012 aan dat fractievoorzitter Sybrand Buma de lijsttrekkersverkiezing bij het CDA zou winnen, ook al had hij vijf tegenkandidaten. Geen van hen vormde ook maar de geringste bedreiging voor hem. Al in de eerste ronde haalde Buma in zijn eentje meer dan 50 procent van de stemmen. Je kreeg het gevoel dat zijn tegenstrevers alleen voor spek en bonen hadden meegedaan.
Een ander bezwaar tegen lijsttrekkersverkiezingen is dat ze vaak uitlopen op een meedogenloze strijd, die de indruk wekt dat de partij in kwestie tot op het bot verdeeld is. Een berucht voorbeeld is de gang van zaken bij de VVD in 2006. Daaraan namen drie kandidaten deel: Mark Rutte, de destijds zeer populaire vreemdelingenminister Rita Verdonk en het onbekende Kamerlid Jelleke Veenendaal. Die laatste maakte geen enkele kans, maar tussen Rutte en Verdonk vond een keiharde confrontatie plaats, die de liberale partij dreigde te verscheuren.
Dat kwam vooral doordat Verdonk Rutte probeerde neer te zetten als een linkse slapjanus, die de VVD-principes in de uitverkoop zou doen. Zelf presenteerde ze zich als een wonder van fermheid en daadkracht. Ze verwierf aanhangers, en niet de minsten, zoals de ex-partijleiders Hans Wiegel en Frits Bolkestein. Uiteindelijk won Rutte toch nipt. Maar het duurde vervolgens meer dan een jaar voor hij Verdonk de partij uit wist te werken en hij daadwerkelijk de macht kon grijpen in de VVD.
Publiciteit
Bijna nog erger ging het toe in de PvdA in 2017. Zittend partijleider Diederik Samsom en vicepremier Lodewijk Asscher bonden de strijd aan om het lijsttrekkerschap. Het partijbestuur had gehoopt op veel publiciteit, zodat de in de versukkeling verkerende PvdA weer zou stijgen in de kiezersgunst. Maar die publiciteit viel tegen, en voor zover ze er al kwam was ze vooral negatief.
Want Samsom en Asscher waren beiden medevormgevers van het beleid van Rutte II. Inhoudelijk verschilden ze nauwelijks van mening. Om zich toch te profileren greep Asscher naar straatvechtersmethodes. Hij koos voor de persoonlijke aanval en trachtte twijfels op te roepen over de goede bedoelingen van zijn opponent.
RTL Nieuws – Asscher vs. Samsom: zo hard ging het eraan toe
Mes in de rug
Asscher won, maar werd voortaan wel gezien als degene die zijn kompaan een mes in de rug had gestoken. Samsom verliet ontgoocheld de politiek. De PvdA was het kind van de rekening. Ze leed (mede door de interne clash mag je aannemen) de grootste verkiezingsnederlaag uit haar geschiedenis.
De ervaringen bij de sociaaldemocraten hebben andere partijen huiverig gemaakt voor lijsttrekkersverkiezingen. Vicepremier Hugo de Jonge, een van de vermoedelijke CDA-gegadigden, waarschuwde: “Je moet altijd oppassen dat zo’n strijd niet toch onbedoeld beschadigend wordt voor de een of de ander.” En voor de partij, had hij eraan toe kunnen voegen.
Ook interessant: Strijd tussen Mark en Rita was bijna het einde voor de VVD
Overzicht van Boeken over Nederlandse politiek en Nederlandse politici
