De schepen achter zich verbranden

Mensen die de schepen achter zich verbranden, kunnen niet meer terug. Ze slaan een nieuwe weg in, maken een nieuwe start. Vaak gaat het om grote beslissingen die onomkeerbaar zijn of lijken, zoals: je baan opzeggen, een relatie verbreken of emigreren.

De uitdrukking is ontleend aan een aantal concrete historische gebeurtenissen, waarin mensen daadwerkelijk hun schepen achter zich verbrandden. Op internet circuleren diverse artikelen over de zegswijze ‘de schepen achter je verbranden’. Deze zijn niet compleet: ze vermelden niet de twee oudste historische personen die de schepen achter zich verbrandden of geschriften die daarvan melding maken: Julius Caesar (100-44 v.Chr.) en een passage die we aantreffen bij de Romeinse dichter Virgilius (70-19 v.Chr.). Andere historische voorbeelden zijn Willem de Veroveraar (ca. 1028-1087) en Hernán Cortés (1485-1547).

Julius Caesar

Tijdens zijn campagne in Egypte in 48 v.Chr., wilde de Romeinse legeraanvoerder Julius Caesar – die met slechts 3200 man was en volgens de verhalen omsingeld was door 20.000 vijanden – ontsnappen aan de Egyptische troepenmacht onder leiding van Ptolemaeus XIV. Daarom stak hij in de haven van Alexandrië de Egyptische schepen in brand (dus niet zijn eigen schepen). Hierdoor ontstond een enorme vuurzee, die een deel van de stad en ook de bibliotheek van Alexandrië in lichterlaaie zette.

Een deel van de bibliotheekcollectie ging hierdoor verloren. De bronnen spreken elkaar echter wel tegen over het verwoestende effect van deze brand: volgens sommige gingen er duizenden boeken verloren, maar Caesar zelf en ook grote schrijvers als Cicero, Seneca en Strabo maken geen melding van deze gebeurtenis of melden dat er slechts een handjevol boeken verbrandde. Maar hoe het ook zij: vast staat dat Caesar de schepen in de haven van Alexandrië achter zich verbrandde.

Virgilius en Plutarchus

De Romeinse dichter Virgilius beschreef in Aeneïs – een heldendicht waarin hij de grootheid van Rome en de Romeinen uitlichtte, geschreven tussen 29 en 19 v.Chr. – een vergelijkbaar verhaal. In die variant verbrandden de Trojaanse vrouwen op het eiland Sicilië hun schepen achter zich.

De Griekse schrijver en filosoof Plutarchus beschrijft in ‘Moed van vrouwen’, een tekst uit het verzamelwerk de Moralia (dat in totaal 78 essays bevat), het oudst bekende verhaal waarbij mensen de schepen achter zich verbrandden. Het verhaal staat in deel III van de Moralia (Vrouwen, liefde en de dood).

Vrouwen die uit Troje waren gevlucht, belandden bij de Tiber, nabij Rome. Ze waren zat van hun omzwervingen en staken daarom – onder leiding van een vrouw genaamd Roma – hun schepen in brand. Het gevolg was wel dat ze in het gebied moesten blijven wonen.

Willem de Veroveraar

In september 1066, toen de Normandische koning Willem de Veroveraar in Engeland geland was, verbrandde hij zijn schepen. Vermoedelijk deed hij dit om aan zijn soldaten duidelijk te maken dat er geen weg meer terug was. Ze zouden in Engeland blijven en moeten vechten.

Kort daarop, In de beroemde Slag bij Hastings op 14 oktober 1066, versloegen Willem de Veroveraar en zijn manschappen het inheemse leger van koning Harold II. Zodoende trad Willem aan als de eerste Normandische koning van Engeland. Op eerste kerstdag van hetzelfde jaar werd Willem de Veroveraar in de Westminster Abbey tot koning van Engeland gekroond. Hij bleef daarnaast hertog van Normandië.

Hernán Cortés

De ontdekkingsreiziger Hernán Cortés, bekend als de Spaanse veroveraar van Mexico, ging in 1519 voor anker bij het huidige Veracruz in Mexico. Om te voorkomen dat zijn mannen, in totaal ongeveer 600 soldaten, zouden deserteren of met de schepen er vandoor zouden gaan, gaf hij opdracht om de schepen te verbranden. In totaal ging het om ongeveer elf schepen. Overigens staat ook dit verhaal onder historici ter discussie. Er zijn geschiedkundigen die beweren dat Cortés de vloot wel vernietigde, maar het scheepshout liet gebruiken om huizen van te bouwen.

Andere talen en varianten

De uitdrukking ‘de schepen achter zich verbranden’ komt volgens F.A. Stoett ook in diverse andere talen en in soortgelijke taalvarianten voor. In het Frans luidt de uitdrukking ‘brûler ses vaisseaux‘. De Duitsers kennen de uitspraak ‘die Schiffe hinter sich verbrennen‘. En in het Engels: ‘to burn one’s boats (behind one)‘. Een vergelijkbare uitdrukking gaat over het afbreken van bruggen achter zich en is bekend in het Nederlands en Duits: de bruggen achter zich afbreken en ‘die Brücke hinter sich abbrechen‘.

Meer historische uitdrukkingen en gezegden
Boek: De mooiste uitspraken van onze ouders en grootouders

Bronnen ▼