Onze taal wemelt van zegswijzen en uitdrukkingen, die zijn ontleend aan literaire werken en boeken. In de eerste plaats heeft de bijbel een enorme stempel op de Nederlandse taalschat gezet. Behalve de bijbel hebben ook veel literaire werken uit de klassieke oudheid sporen in onze taal achter gelaten. Verder gaan vele uitdrukkingen en zegswijzen terug op oude volksverhalen, legenden en fabels. Tenslotte zijn in een aantal zegswijzen, passages of zelfs titels van meer recente literatuur, tot leven gekomen.
In dit laatste artikel uit de serie “Talen naar een boek” behandelt Girbe Buist een aantal uitdrukkingen, die zijn ontstaan in de periode 1800-heden.
De kleren van de keizer
Betekenis: mooi voorgestelde zaken, die niets voorstellen
Verklaring: Deze uitdrukking is ontleend aan het gelijknamige sprookje van Hans Christian Andersen. Daarin laat de keizer door een zeer knappe kleermaker uiterst bijzondere kleren maken, die alleen door mensen met een bijzondere gave gezien kunnen worden. In feite loopt de keizer naakt, maar de keizer wil niet laten merken dat hij door een gebrek aan die bijzondere gave de kleren niet kan zien. De hele hofhouding en alle volwassenen uit de stad spelen uit ontzag voor de keizer het spel mee. Uiteindelijk wordt de zaak door een aantal kinderen ontmaskerd.
De Deense schrijver Hans Andersen (1805-1875) heeft alle letterkundige genres beoefend, maar in de eerste plaats schreef hij sprookjes. Tot aan zijn dood kwamen sprookjesbundels onder verschillende titels uit. Deze zijn tenslotte verzameld in zijn “Eventyr og historier” (sprookjes en verhalen) 1870-1874.
De vis wordt duur betaald
Verklaring: De uitdrukking is vooral bekend geworden door het toneelstuk “Op hoop van zegen” dat Herman Heijermans (1864-1924) in 1900 uitbracht. Heijermans stelt in het stuk vooral de verdorvenheid van de maatschappij en de ellendige levensomstandigheden van de vissersbevolking aan de kaak.
“Op hoop van zegen” bestaat uit vier bedrijven en speelt zich af in een vissersdorp aan de Nederlandse kust. Plaats van handeling is vooral het armoedige huisje van de vissersweduwe Kniertje (1e tm 3de bedrijf) en het kantoor van de reder Bos (4de bedrijf). Kniertje moet de vis wel heel duur betalen, want zowel haar zoon Geert als haar zoon Barend komen om het leven als het niet zeewaardige schip “Op hoop van zegen” vergaat.
Eenzaam, maar niet alleen
Betekenis: eenzaam te midden van een menigte.
Verklaring: Deze gevleugelde woorden zijn in Nederland spreekwoordelijk geworden door de memoires, die prinses Wilhelmina in 1959 onder deze titel publiceerde.
Hoewel prinses Wilhelmina in een gesprek met haar secretaris Thijs Booy duidelijk heeft gesteld dat zij deze titel zelf heeft bedacht, zijn de woorden niet origineel. In het gedichte drama “Preciosa”, dat Pius Alexander Wolff (1782-1828) naar aanleiding van Cervantes novelle “La gitanilla de Madrid” (het zigeunermeisje van Madrid) heeft vervaardigd, vinden wij ook al de woorden: “Einsam bin ich, nicht alleine”.
~ Girbe Buist
www.buistbelevingsprojecten.nl
Rubriek: “Talen naar een boek”
Meer historische uitdrukkingen en gezegden
