De vaandeldrager, het veelbesproken schilderij van Rembrandt dat begin dit jaar voor een bedrag van 150 miljoen euro werd aangekocht door de Nederlandse Staat, is bezig met een reis langs alle provincies. Deze maand is het schilderij te zien in het Mauritshuis in Den Haag, waar ook verschillende andere werken van Rembrandt zijn te bewonderen.
Het Mauritshuis noemt De vaandeldrager een “ambitieus meesterstuk”. Rembrandt was in 1636 net voor zichzelf begonnen, nadat hij vijf jaar lang portretten had geschilderd voor kunsthandelaar Hendrick, en wilde graag laten zien wat hij kon. Het Mauritshuis:
“De schildertoets is los, het licht-donker contrast zo sterk dat het lijkt of de krijger in een schijnwerper staat. De hand stoer in de zij gezet, kijkt de man ons recht aan. Het is geen portret, al lijkt hij op Rembrandt zelf, maar een karaktertype. Met zijn imponerende walrussnor en in het oog springende dolk is deze vaandeldrager een toonbeeld van moed, zelfvertrouwen en vastberadenheid. Zijn kleding was in die tijd ouderwets. Dit maakt hem tot een historische figuur. Maar het belangrijkste dat hij bij zich heeft is de grote witte vlag. Het dragen van het vaandel was een van de eervolste functies in het leger en de schutterij.
Optisch trucje
De dikke, bijna grove penseelstreken dragen in hoge mate bij aan de illusie dat de elleboog van de vaandeldrager de ruimte van de toeschouwer in steekt. Dit gaat gepaard met een ander optisch trucje, dat van het atmosferisch perspectief: hoe verÂder weg een object zich in het schilderij bevindt, hoe waziger het eruitziet. Dit al in de oudheid bekende stijlmiddel werd vooral toegepast bij landschappen, maar Rembrandt gebruikte het hier voor de knoop van de sjerp bij de rechterschouder, die hij slechts aangaf met enkele kronkellijntjes. Vermoedelijk koos Rembrandt voor dit doek met opzet een beperkt palet van voornamelijk bruinen en grijzen om zijn betoverende toepassing van licht en schaduw zo goed mogelijk te laten uitkomen. Daaraan voegde hij ter verlevendiging gele, lichtgroene en roze accenten toe in de belichte gedeelten. Dit subtiele kleurgebruik is kenmerkend voor Rembrandts stijl in de tweede helft van de jaren 1630.
Met zijn leven
De vaandeldrager was verplicht er ‘buitengewone zorg voor te dragen dat zijn vendel wordt behoed’ voor vernieling of roof. Op het slagveld, waar stofwolken en kruitÂdampen het zicht van de soldaten belemmerden, diende de banier als baken en verzamelpunt. Maar nog veel belangrijker was de symbolische functie: het vaandel – en in bredere zin de drager ervan – belichaamde de compagnie. Een op de vijand veroverde banier was een zeer gewilde trofee, waarop met alle middelen jacht werd gemaakt. Verlies ervan was een diepe schande. De vaandrig moest die dus met zijn leven verdedigen – desnoods door hem om zijn lijf te wikkelen – liever dan zich het vaandel afhandig te laten maken. Vaandrigs moesten dus ook vrijgezel zijn, ze konden niet riskeren een weduwe en kinderen achter te laten.
De vaandeldrager in het Mauritshuis
De schilderijen van Rembrandt zijn altijd geliefd geweest onder buitenlandse verzamelaars. Ook De vaandeldrager verliet al vrij snel de Nederlandse Republiek. Wanneer precies weten we niet, maar in 1766 werd het doek in Parijs geveild. Begin negentiende eeuw dook het op in Engeland. In 1840 werd het daar gekocht door de bankier James Baron de Rothschild in Parijs. Sindsdien is het bijna tweehonderd jaar in het bezit van de Parijse Rothschilds gebleven. In 1958 liet de familie het schilderij in Den Haag restaureren door de vaste restaurator van het Mauritshuis, Jan Cornelis Traas. Daarna werd het gedurende enkele weken in het Mauritshuis aan het publiek getoond. Nu, bijna 65 jaar later, is De vaandeldrager weer even terug.
In elk museum waar De vaandeldrager te zien is, is er één dag vrije toegang. Op zondag 6 november is het gehele Mauritshuis daarom gratis te bezoeken. Het volgende museum dat het schilderij zal aandoen is Rijksmuseum Twenthe in Enschede. Na de rondreis (31 juli 2023) is het schilderij blijvend te bewonderen op de Eregalerij van het Rijksmuseum.
