De wapens neer! – Een aanklacht tegen de zinloosheid van gewapende strijd

De oorspronkelijke roman Die Waffen nieder van Bertha von Suttner (1843-1914) verscheen in 1889 en werd in zesentwintig talen vertaald. Al in 1891 verscheen een eerste Nederlandse vertaling onder de titel De wapens neergelegd!. De huidige vertaling (2019) door Lilian Caris en Iris van der Blom en uitgegeven bij uitgeverij Orlando, is gebaseerd op de oorspronkelijke Duitse uitgave en is dus geen hertaling van de negentiende-eeuwse Nederlandstalige editie. Een gelukkige keuze. Op die manier blijft de huidige vertaling dicht bij de originele tekst van Bertha von Suttner en krijgt de lezer, via taal en stijl, meer de oorspronkelijke sfeer mee.

Deze roman, een aanklacht tegen de zinloosheid van de gewapende strijd en een manifest voor een duurzame vrede, werd aan het einde van de negentiende eeuw in Europa als zeer controversieel ervaren. Het negentiende-eeuwse Europa, op zoek naar evenwichten in de machtsverhouding tussen staten, was toen meermaals en op vele fronten het strijdtoneel van oorlogen en gewapende conflicten waarbij telkens vele tienduizenden slachtoffers vielen. Oorlog als legitiem middel om de smaad van een opgelopen nederlaag uit te wissen, het bleek – en blijkt helaas nog altijd – een mechanisme dat leidt tot een eindeloze kettingreactie van gewapend treffen. In een oorlog wordt altijd de kiem gezaaid van een volgende oorlog.

Bertha von Suttner schreef haar boek in een tijd waarin oorlog werd voorgesteld als iets wat op een schitterende wijze de mooiste menselijke deugden naar boven brengt, deugden zoals moed, zelfverloochening en offerbereidheid. Oorlog was in de ogen van de samenleving ook de brenger van de hoogste roem en werd beschouwd als de belangrijkste factor in de ontwikkeling van de cultuur van een land.

Het is tegen deze opvatting dat Bertha von Suttner zich afzet. Voor haar is oorlog juist de ontkenning van de beschaving. Oorlog is een terugval tot de onbeschaafde staat en wat eruit voortkomt moet dus ook onbeschaafd zijn.

Het hoofdpersonage van de roman, gravin Martha Althaus, het literair alter-ego van Bertha von Suttner, is neergezet in het aristocratische, militaire en mondaine Weense milieu, eveneens de thuisomgeving van de auteur. Binnen deze context evolueert Martha van een eerder melancholische naar een ambitieuze en leergierige jonge vrouw die geniet van haar status als echtgenote van een officier. Vanaf haar jeugdjaren houdt zij een dagboek bij, haar ‘rode dagboeken’, waarin ze talloze aantekeningen en soms letterlijke teksten optekent waarin verslag wordt gedaan van bijvoorbeeld een gewapend treffen. De vader van Martha, een generaal op rust (hij diende onder Joseph Radetzky, Oostenrijks veldmaarschalk die door J. Strauss sr. vereeuwigd is met een naar hem vernoemde mars) is van mening dat er voor een soldaat niets mooiers is dan de oorlog. Hij is dan ook zo gelukkig als een kind als een ultimatum is verstreken en de oorlogsverklaring is getekend. Zijn kijk op oorlog voeren geeft aanleiding tot vele discussies waarin Martha zich met steeds grotere verbetenheid roert. Vanwege de ingrijpende gebeurtenissen in Europa en het effect ervan op haar eigen persoonlijk leven, evolueert ze tot een actieve pacifiste, een evolutie die ook Berta von Suttner doormaakte. De roman krijgt hierdoor een steeds sterker autobiografisch karakter.

Tot driemaal toe ervaart Martha oorlog aan den lijve. Haar eerste man, graaf Arno Dotzky, een knappe huzarenofficier, sneuvelt in de slag bij Solferino (Lombardije, 1859) waarin de Oostenrijkse troepen van keizer Frans Jozef I worden verslagen door de Frans-Sardijnse alliantie van keizer Napoleon III en koning Victor Emmanuel II. De Zwitserse bankier Henri Dunant is de dag na deze slag getuige van wat dit bloedbad heeft aangericht. Hij organiseert hulp voor de vele duizenden gewonden en schrijft hierover in 1862 een boek, Een herinnering aan Solferino. In 1864 richt hij het Rode Kruis op.

Martha’s tweede man, baron Friedrich von Tilling, neemt als militair deel aan twee opeenvolgende oorlogen: de Duits-Deense oorlog in 1864 en de Pruisisch-Oostenrijkse oorlog in 1866 waar hij gewond raakt in de slag bij Koninggrätz. In Martha’s dagboek is een realistisch verslag opgenomen van de ontberingen en de gruwelijkheden die de Oostenrijkse militairen moeten ondergaan. Het zet Martha er toe aan zelf naar het slagveld af te reizen om te helpen bij het verzorgen van de gewonden en haar man te zoeken. Ze kan de wreedheden emotioneel echter niet aan en keert terug naar Wenen. Dan breekt de cholera uit en verliest Martha haar vader en vele andere familieleden. Haar man vraagt zijn ontslag aan bij het leger en samen trekken ze naar Parijs waar zij zich actief inzetten voor de Europese vredesbeweging. In de naweeën van de Frans-Pruisische oorlog wordt Friedrich op verdenking van spionage geëxecuteerd.

Authentiek en modern

Bertha von Suttner is erin geslaagd bij de lezer de indruk te wekken dat hij een non-fictie boek aan het lezen is, meer dan een roman, zó werkelijkheidsgetrouw en authentiek doet Martha haar verhaal. Zij gebruikt hiervoor haar eigen eerder geschreven dagboeken met daarin letterlijke aanhalingen en getuigenissen van anderen. De historische figuren en plaatsen worden met grote nauwkeurigheid beschreven, de dialogen en de discussies zijn vinnig en realistisch.

De non-fictie indruk wordt in deze Nederlandstalige versie nog versterkt door een aantal inleidende bladzijden, met onder andere een tijdlijn waarop het leven van Bertha von Suttner wordt gesitueerd ten opzichte van wat er in Europa gebeurt, door een korte historische schets van Europa midden negentiende eeuw, door een overzicht met foto en korte biografie van de historische kopstukken, waaronder Victor Emanuel van Italië, Frans Jozef I van Oostenrijk, de Oostenrijkse veldmaarschalk Jozef Radetzky, de Pruisische koning Wilhelm I, Otto von Bismarck. Dankzij deze aanvullingen hebben de vertalers en de uitgeverij van deze moeilijke oude klassieker toch een boek gemaakt dat bovendien door zijn lay-out (kaft, illustraties, paginering, tussenpagina’s bij elk boekdeel…) modern en eigentijds oogt.

Aanklacht

Deze roman is niet enkel het verhaal over een vrouw die in haar persoonlijk leven meerdere oorlogen meemaakte en ondanks alles overeind bleef. Ook al gaat het hier volgens de auteur niet om een autobiografische roman, toch zijn de opvatting van het hoofdpersonage Martha zonder twijfel de weergave van hoe de auteur over oorlog dacht en hoe zij opkwam voor de rechten van de vrouw. Die Waffen nieder is vooral een krachtige aanklacht tegen oorlog en tegelijk een vurig pleidooi voor vrede, een pacifistische roman die een beeld schets van wat oorlogen aanrichten, zowel bij de individuele mens als bij hele volkeren. Die Waffen nieder heeft voor de ontwikkeling van de vredesbeweging eind negentiende, begin twintigste eeuw wereldwijd een bepalende rol gespeeld.

Tot het einde van haar leven bleef Bertha von Suttner zich radicaal verzetten tegen elke vorm van gewapend geweld en was zij een vurige pleitbezorger van de vredesbeweging. Als pacifiste gaf ze op het nationaal en internationaal forum tal van lezingen en ze was actief betrokken bij de organisatie van vredesmanifestaties. Tijdens talrijke vredescongressen werd ze als geestdriftig spreker luid toegejuicht. Via haar contacten met diverse staatsleiders, zoals de Duitse keizer Willem II, keizer Frans Josef I van Oostenrijk, tsaar Nicolaas II, wist zij het vraagstuk van vredeshandhaving hoog op de agenda te plaatsen. Haar inzet voor de vrede leverde haar uiteindelijk in 1905 als eerste vrouw de Nobelprijs voor de Vrede op.

De Eerste (1899) en de Tweede (1907) Haagse Vredesconferentie, bijeengeroepen door tsaar Nicolaas II en waarop Bertha von Suttner als vrouw niet werd toegelaten, leidden onder meer tot de bouw van het Vredespaleis van Den Haag, waar het Permanent Hof van Arbitrage wordt gevestigd. Bertha von Suttner ziet haar droom en anti-oorlogspleidooi realiteit worden. Bij de opening van het Vredespaleis in 1913 was zij naast koningin Wilhelmina de enige aanwezige vrouw.

Bertha von Suttner overleed in Oostenrijk (Wenen) op 21 juni 1914. Uitgerekend zeven dagen later, op 28 juni, werd Frans Ferdinand van Oostenrijk in Sarajevo vermoord, een gebeurtenis die mede aanleiding gaf voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Ondanks alle inspanningen en pleidooien van velen, waaronder Bertha von Suttner, om de vrede tussen landen en volken voor altijd veilig te stellen, was alleen al het Europese continent in de intwitgste eeuw het toneel van vele tientallen oorlogen, etnische conflicten en burgeroorlogen.

“Zelfs raakt het verhaal van Bertha von Suttner ons leven van vandaag de dag nog: hoewel oorlog nauwelijks nog wordt verheerlijkt, conflicten tussen landen worden voorgelegd aan internationale rechters en er momenteel op wereldschaal intensief wordt samengewerkt binnen organisaties, zijn er vele andere gebeurtenissen en ontwikkelingen gaande die vragen om radicaal anders denken, durven en doen.” (Jeroen Vervliet, directeur-bibliothecaris bibliotheek van het Vredespaleis van Den Haag)

Op het moment (2022-2023) dat Rusland het Oekraïense volk teistert en de hele internationale gemeenschap in een wurggreep houdt, klinkt de negentiende-eeuwse oproep van Bertha von Suttner, ‘Die Waffen nieder!’, actueel en bijzonder dringend. Helaas, tot nog toe, met weinig gevolg.

~ Paul Veevaete

Boek: De wapens neer! – Bertha von Suttner