In 2011 veroorzaakte een tentoongestelde prent in het Rijksmuseum enige ophef. In het Rijksmuseum was onder de titel Ottomania; De Turkse wereld door westerse ogen een kleine tentoonstelling van prenten te zien waarmee vierhonderd jaar diplomatieke betrekkingen tussen Turkije en Nederland gevierd werd. Een van de prenten op zaal was een spotprent op de Turken na hun nederlaag bij het beleg van Wenen in 1683.
De steen des aanstoots speelt in de voorstelling van de prent eigenlijk een rol van ondergeschikt belang. Het hoofdonderwerp van de spotprent is de hachelijke positie van de Turkse sultan na zijn smadelijke nederlaag tijdens het beleg van de stad Wenen in 1683.
Even kort de voorgeschiedenis schetsen. De expansie van het Ottomaanse Rijk botste verschillende keren met de grenzen van de Centraal-Europese vorstendommen. Eerder in 1529 was een poging van de Turken onder leiding van de machtige sultan Süleyman I om de hoofdstad van het Habsburgse Rijk te veroveren mislukt. 150 jaar later werd een tweede poging ondernomen. Grootvizier Kara Mustafa leidde namens sultan Mehmet IV de Turkse troepen voor Wenen maar ook dit beleg faalde en de nederlaag maakte duidelijk dat het Ottomaanse Rijk nu echt aan de grenzen van haar macht was gekomen.
De nederlaag van de Turken wordt in de voorstelling verbeeld door de Turkse sultan Mehmet IV die ziek in bed ligt. Een opschrift vermeldt dat hij deze sware siekte in Wenen heeft opgelopen en een keur van artsen, piskijkers en andere kwakzalvers heeft zich om het ziekbed verzameld. Echte remedies hebben deze charlatans natuurlijk niet. Eerder zal de sultan van de regen in de drup geholpen worden, want deze zogenaamde artsen zijn juist degenen die verantwoordelijk zijn de hachelijke positie waarin de sultan is geraakt. Het zijn namelijk vertegenwoordigers van de Europese landen die de Turken bij Wenen verslagen hebben. Zo schrijft de Duitse arts voor dat nu met de klisteerspuit “de poort geopend is” het bloedvergieten wel makkelijker zal gaan en hij houdt een mesje in de aanslag om een ader van de sultan te openen. De Spanjaard adviseert daarentegen het gebruik van Spaanse granaten: tot heeling van dees pestilentie / dient het vier van mijn inventie. Deze nederlaag in 1683 bleek een omslagpunt in de Ottomaanse expansie en vanaf dat jaar werd er steeds meer gebied in Midden-Europa op de Turken heroverd, te beginnen met Budapest in 1686.
Het beeld van het ziekbed als een metafoor voor een benarde politiek-militaire positie is in deze spotprent bijzonder geestig en met veel grappige details uitgewerkt, maar helemaal origineel is het niet. Ik wil met enkele voorbeelden laten zien hoe het gebruik van dit motief past binnen een veel langere beeldtraditie.
Heel vergelijkbaar qua uitwerking is een anonieme Nederlandse anti-Spaanse spotprent uit de Tachtigjarige Oorlog getiteld Spaensche Cranckheydt.
Hier is de Spaanse Signor zo ziek geworden van overmatig eten dat zijn buik helemaal is opgezwollen. Zijn priesters en jezuïeten weten geen raad. In zijn gulzigheid heeft de Spanjaard te veel gegeten. Dit wordt in het onderschrift verklaard: Spanje heeft teveel Nederlandse steden en forten veroverd. Een stoet van Nederlandse militairen biedt met aller plezier medicinale hulp ter genezing: kanonskogels, buskruit, trompetgeschal en karabijnen zullen de pijn wel doen verlichten. Achteraan komen ook boeren en matrozen hun steentje bijdragen.
Een ander voorbeeld toont het ziekbed van de Franse koning Lodewijk XIV.
De historische gebeurtenis die de basis voor prent vormt is de overwinning van koning-stadhouder Willem III op de katholieke legers van Jacobus II in de bekende Slag aan de Boyne in Ierland op 11 juli 1690. Protestantse Noord-Ieren vieren nog tot op de dag van vandaag deze overwinning op de katholieken. De Franse koning Lodewijk XIV, die de katholieken in de slag steunde, is door de nederlaag ernstig ziek geworden. Nu zijn het de Turkse geneesheren die op hun beurt klaar staan om de enigszins ongelukkig kijkende koning met een klisteerspuit te behandelen. Een Ierse arts bestudeert de urine van de koning en een Portugees komt met een genezende zalf. Berichten van de vermeende dood van Willem III lijken de pijn van de koning eerst te verlichten. Maar een boodschapper komt met de onverwachte tijding uit de titel het ware nieuws brengen dat Willem toch niet is gesneuveld in de voor de katholieken desastreus verlopen slag.
Maar hetzelfde beeldmotief kan ook met een positieve betekenis worden gebruikt, zoals te zien is in een gravure van Crispijn van de Passe (II) uit 1665.
Hier zien we de Nederlandse Maagd ziek in bed liggen, links op een stoel bidt de Godsdienst voor genezing. De prent toont dat het slecht gaat met Nederland in het stadhouderloze tijdperk, bovendien verklaart in 1665 Engeland de oorlog aan de Republiek. De bezoekende arts brengt een medicijn voor herstel in de vorm van een schilderij met het portret van de jonge prins Willem III van Oranje. De boodschap van de voorstelling is niet mis te verstaan: alleen door zich weer onder het leiderschap van een stadhouder van Oranje te stellen kan de Republiek weer net zo sterk worden als vroeger.
Tenslotte weer terug naar Turkije. In de negentiende eeuw kwam het ernstig verzwakte Ottomaanse Rijk bekend te staan als ‘de zieke man van Europa’. Het eens zo machtige rijk speelde in de Europese politiek geen rol van betekenis meer en werd een speelbal voor de grote Europese machten. Na de Eerste Wereldoorlog waarin Turkije de kant van Duitsland had gekozen was haar rol helemaal uitgespeeld. Uit deze puinhopen werd in 1922 de nieuwe en seculiere Republiek Turkije gesticht. Het moderne Turkije kennen we ondertussen als een succesvolle en economische bloeiende staat. Nu wordt vooral een buurland tot ‘de zieke man van Europa’ bestempeld: Griekenland. Maar zoals de oudere voorbeelden laten zien is het thema van alle tijden.
Oorspronkelijk gepubliceerd op 13 november 2013
