De onvermoeibare strijd van Coornhert voor gewetensvrijheid

Vorig jaar verscheen de biografie Voor mens, volk en vaderland: leven en werk van Dirk Volckertsz Coornhert. Aanleiding is dat deze schrijver, denker, latinist, graveur, notaris en politicus in 1522 in Amsterdam werd geboren. Coornhert wist vijf eeuwen geleden heel wat thema’s te agenderen. Met zijn oproep om altijd ‘kritisch én medemenselijk te blijven’ is hij nog altijd relevant, om voor een keer de achterflap van het boek te citeren.

Dat maakt wel nieuwsgierig, want… was Coornhert in die spannende, dramatische decennia vanaf 1566 toch niet ook een beetje een figuur van de tweede garnituur? Iemand die bij een plofkraak op de uitkijk staat? Wel, dát het kraakte en barstte in de Nederlanden van de laatste vijfendertig jaar van de zestiende eeuw, dat is de lezers van Historiek wel bekend. Er ontwikkelde zich een opstand uit een oproer, een gruwelijke (burger)oorlog, uiteindelijk de aftocht van de Spaanse overheersers. Uit de gruzelementen ontstond een fonkelnieuwe Republiek.

Was Coornhert in die worsteling een bijfiguur? Auteur Ruben Buys, filosoof en ideeënhistoricus, weet daar wel antwoord op: in de politiek-militaire arena was diens rol misschien niet zo groot, in het gekrakeel over de inrichting van die nieuwe staat, daarentegen des te groter.

Nederduyts

Coornhert had niet-onbemiddelde ouders en kreeg als jongen een betrekking bij de zeer voorname Brederodes te Vianen. In de adellijke bibliotheek kon hij te kust en te keur lezen, ook boeken die op de Index stonden, en dus verboden waren. De jongeman ontwikkelde zich daarna tot graveur en etser. Als dertiger leerde hij zichzelf Latijn en vertaalde een reeks klassieke auteurs in het Nederlands, drukte en publiceerde ze. Via via kwam onze man in de stadspolitiek terecht, klom op, werd opgemerkt door Willem van Oranje en werd – later – een van diens medewerkers.

In de landspolitiek broeide het intussen. De hervormingen van de hyperreligieuze koning Filips II riepen verzet op, de hogere belastingen en nieuwe bisdommen, de oriëntatie op Spanje frustreerden de adel. Vanaf 1561 lag stadhouder Willem van Oranje al te stoken, aldus Buys. Oranje wilde de Nederlanden losmaken van Spanje en terugbrengen naar het Duitse Rijk. De religieuze tegenstellingen spitsten zich toe en om een lang en bekend verhaal kort te maken, de Beeldenstorm van 1566 bracht ijzervreter Alva naar de Nederlanden. De confrontatie was onvermijdelijk en bitter. Oranje bracht troepen in het veld en riep uit naam van de koning (‘heb ik altijd geëerd’) op tot opstand tegen de tirannie (Alva’s Bloedraad). Diens zuiveringen leidden tot een volksverhuizing, duizenden ontvluchtten het land. Coornhert werd in 1567 gearresteerd, verhoord, gevangengezet, weer vrijgelaten, om de benen te nemen toen nieuwe belastende verklaringen opdoken. In Duitsland zocht hij in dienst van Oranje naar bondgenoten en geld voor de opstand. Hij bleef tot 1577 in het buitenland, een intermezzo in 1572 in Haarlem duurde vanwege een conflict met de rancuneuze en gevaarlijke geuzenleider Lumey maar kort.

Spiritualist

Dat Coornhert de Opstand een warm hart toedroeg en in woord en gravure fel kon uithalen naar de katholieke kerk, maakte hem nog geen vriend van de gereformeerden. Na terugkeer in Haarlem opende hij meteen het vuur: de calvinisten waren geen haar beter dan de katholieken, schreef hij. Integendeel. De mannenbroeders wilden hun ‘waarheid’ opdringen. Coornhert pleitte vóór tolerantie en tégen religieuze dwang, geloven moesten naast elkaar kunnen bestaan. Als twintiger had Coornhert zich al verdiept in de opvattingen van spiritualisten die vonden dat rituelen, tradities of dogma’s er niet toe deden, dat alles draaide om de persoonlijke beleving. Zelfs een kerk was overbodig, mensen konden de Bijbel lezen en hun eigen gevolgtrekkingen maken. Bemiddeling tussen mens en God door priesters vond Coornhert overbodig.

In elk mens school zijns inziens een vonk van het goddelijke licht, die hem (over haar gaat het weinig) in staat stelde om een deugdzaam leven te leiden. Coornhert was zelf geen mysticus, hij zocht het in de rede en in kennis. Individuen moesten onafhankelijke denkers worden op basis van kennis en zelfinzicht. Het volk moest toegang krijgen tot kennis, tussen goed en kwaad leren onderscheiden en ‘redelijk’ worden. Om hen te helpen, publiceerde hij zoals gezegd al zijn boeken in de eigen taal. Coornhert was dus een volksverlichter. In de derde plaats pleitte hij voor een vaderland op basis van tolerantie en gewetensvrijheid. De overheid moest orde en rust bewaken, maar mocht in geloofskwesties geen eenheid afdwingen.

Soebatten

Interessant is dat er debatten werden georganiseerd over al die verschillen. Ze waren aan strenge regels gebonden, maar nog niet aan tijdslimieten. Coornhert kon er wat van, want halverwege de tweede dag van zijn betoog (!) werd hij weggeroepen omdat zijn vrouw onwel was geworden en mogelijk zou sterven. Bij terugkomst – het viel thuis mee – bleek zijn opponent al vier dagen te redekavelen over de menselijke zonde. Of hij al halverwege was, vermeldt Buys niet. Dat werd zelfs menig beproefd en gelouterd gereformeerde teveel. De mannen moesten het maar schriftelijk uitkibbelen. Coornhert was zo de tegenspeler van de gereformeerden, die in die eerste decennia ook maar pakweg tien procent van de bevolking uitmaakten. Calvijn noemde hem een ‘wild beest en een dodelijke pest’. Die angst was niet helemaal ten onrechte want Coornhert was uiterst productief: zijn nog incomplete verzamelde werken bedroegen in 1621 liefst 3500 pagina’s.

Veelschrijver Coornhert had meer noten op zijn zang dan pleidooien voor pluralisme en gewetensvrijheid. In gevangenschap schreef hij bijvoorbeeld het boek Boeventucht. Daarin stak hij van wal met een ironisch pleidooi voor gevangenschap, want je natje en droogje stonden altijd klaar! Maar, vroeg hij in navolging van onder andere Thomas More, had criminaliteit misschien iets te maken met armoede? Konden investeringen in werk en opleiding de gevangenissen wellicht leger maken? Mensen zijn verbeterbaar en zet ze aan het werk! Niemand dwaalt opzettelijk! Andere wapenfeiten: hij vertaalde Cicero, Seneca, Boccaccio en Homerus’ Odyssee in het Nederlands, zodat iedereen hen kon lezen. Hij riep schrijvers en onderwijzers op om het Nederlands te ontdoen van Waalse en Latijnse woorden, weg met de ‘vuyle brodderijen’.

Drammer

Een beetje doordraven kon hij ook. Coornhert bleef tot zijn laatste inktdruppel opponeren en imponeren. De briljante Zuid-Nederlander Justus Lipsius die aan de Leidse universiteit een boek uitbracht met levenslessen, die wel wat leken op Coornherts werk, moest er ook van lusten. Beiden pleitten voor wellevendheid, een zeg-maar stoïcijnse levensstijl. Voor Coornhert betekende dat accepteren wat je overkwam, zelfs het goede in te zien van tegenspoed. Hoewel ze dus geestverwanten waren, werd het toch weer steggelen: Coornhert kon niet verkroppen dat Lipsius de vrije wil van de mens onverenigbaar vond met de goddelijke alwetendheid en almacht. Het palaver nam nog toe toen Lipsius vond dat de staat religieuze pluriformiteit moest verbieden, want die bracht maar conflict.

We ronden af, Buys is erin geslaagd de ijveraar Coornhert als mens van vlees en bloed neer te zetten. Een soms doordravende pleiter voor religieuze tolerantie en tegen geloofsdwang, die anders dan tijdgenoten altijd in het Nederlands schreef en vernieuwende ideeën had over misdaad, opvoeding en straf. Een rots in de branding van de (heel) vroege Verlichting in de Republiek, die veel navolgers kreeg. Buys brengt Coornhert tot leven in citaten en prenten. In de conclusies lezen we eigenlijk niet veel nieuws meer. Dat veel religieuze twistpunten van toen ons nu zo vreemd overkomen is en blijft toch wel een kloof van jewelste. Toch is dat wat geschiedenis nu net zo eigen is en interessant maakt. Geen tweederangsfiguur dus in de geboortejaren van de Republiek, maar een toonzetter.

Boek: Voor mens, volk en vaderland – Leven en werk van Dirck Volckertsz Coornhert

Bekijk dit boek bij: