Een zeldzame drie meter hoge zonnewijzer uit de achttiende eeuw

Jan de Rijk vervaardigde rond het jaar 1700 een maar liefst drie meter hoge zonnewijzer. Het zeldzame object stond ooit in een van de Groninger borgen en was eigendom van de familie Alberda. Begin deze maand wist het Groninger Museum de zonnewijzer aan te kopen.

Jan de Rijk versierde de uit eikenhout gesneden polyhedrische zonnewijzer uitbundig met een aantal putti, allegorische figuren en ornamenten. Volgens het museum toont het object een verhaal over wetenschap, kunst en kolonialisme.

Aan zijn voet vinden we personificaties van de continenten: Europa, Azië, Amerika en Afrika. In het midden staan vier putti, die de jaargetijden belichamen waarmee een harmonieus samenspel tussen tijd en natuur is uitgebeeld. De zonnewijzer getuigt van vooruitgang en onderdrukking en nodigt uit tot reflectie over onze complexe erfenis. Het koloniale verleden heeft in de provincie nadrukkelijke sporen achtergelaten. De Groningse adel was in de zeventiende en achttiende eeuw nauw betrokken bij WIC en VOC.

Het monogram op de zonnewijzer met de initialen WA is te herleiden tot de Groningse familie Alberda. De getoonde breedtegraad komt overeen met die van Godlinze en ’t Zandt in het noorden van de provincie. Daardoor is het aannemelijk dat de zonnewijzer is gemaakt in opdracht van Willem Alberda, heer van ’t Zandt en Godlinze (1674-1721).

Prinsentuin

Welke astronoom Jan de Rijk hielp bij het ontwerpen van het object is nog niet bekend. Hier wordt de komende tijd nader onderzoek naar gedaan. Volgens het museum zijn er wel overeenkomsten met de zonnewijzer die in de Prinsentuin in de stad Groningen staat. Ook is er mogelijk een link met de beroemde Zwitserse natuurkundige Johann Bernoulli die van 1695 tot 1705 hoogleraar wiskunde in Groningen was. Vermoedelijk werd het werk meer als pronkstuk getoond dan als wetenschappelijk instrument gebruikt.

Jan de Rijk (1661-1738) is de meest belangrijke beeldhouwer van de Groningse Barok. Hij werkte, vaak samen met Allert Meijer, aan ruimtelijke creaties zoals kerkmeubilair, preekstoelen en orgelkassen. Zijn beeldhouwwerken zijn terug te vinden in verschillende museale collecties. Zo bezit het Rijksmuseum een avondmaalstafel van De Rijk en in de Menkemaborg in Uithuizen is een schoorsteenmantel van het duo De Rijk en Meijer te vinden. Ook andere borgen in de provincie Groningen, Verhildersum en de Fraeylemaborg, zijn door hen gedecoreerd.

De zonnewijzer van de beeldhouwer is de komende tijd in het Groninger Museum te bewonderen.