Elementaire kennis over het gebruik van het verleden

In de serie Elementaire deeltjes publiceerde Chiel van den Akker, universitair docent Theorie van de Geschiedenis aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, een boeiend en handzaam boek over de vraag wat geschiedenis is. Op de allereerste pagina maakt hij duidelijk dat deze vraag nauw samenhangt met het nut van de geschiedenis. Hoe mensen naar de geschiedenis kijken hangt namelijk nauw samen met het doel van hun geschiedschrijving. Antwoorden op deze vraag zoekt Van den Akker aan de hand van een selectie invloedrijke historici en filosofen. Het prettig geschreven boek behandelt onder andere Nietzsche (het nut en nadeel van geschiedenis), Thucydides (de eerste historicus), Von Humboldt, Ranke, Hegel (het historisme), Ankersmit (politieke en morele standpunten) en White (het sublieme verleden).

Waar veel theoretische of historiografische verhandelingen over de geschiedschrijving blijven steken in uitgebreide beschrijvingen en bespiegelingen, weet Van den Akker met enkele goedgekozen voorbeelden lijnen te trekken naar de hedendaagse maatschappij. Hierdoor wordt zijn boek een zinvolle denkoefening over de rol die geschiedenis vandaag de dag speelt. In deze boekbespreking licht ik twee relevante lijnen uit het boek uit, die zicht bieden op het hedendaagse gebruik van geschiedenis, binnen en buiten de wetenschappelijke wereld.

Vormen van geschiedschrijving

Aan de hand van het werk van Friedrich Nietzsche benoemt Van den Akker enkele vormen van omgang met het verleden. In de exemplarische of monumentale geschiedopvatting, die eeuwenoude papieren kent, is de geschiedenis een leermeester voor het leven. Het verleden biedt voorbeelden die politiek en moreel onderricht bieden aan de onderzoeker. De geschiedenis biedt daarmee inspiratie voor hedendaagse denkers. De antiquarische visie op het verleden is er voor mensen die tradities koesteren. Mensen voelen verbinding met hun voorouders door de geschiedschrijving, soms doorslaand in verering van het verleden. Ten derde noemt Van den Akker de kritische geschiedopvatting:

“Soms moeten we kritisch zijn over het verleden en dat verleden veroordelen. Dat is het geval als het verleden als last wordt ervaren en we ons afvragen hoe we het leven zo vorm kunnen geven dat we van die last bevrijd zijn.” [13]

Iedere geschiedopvatting heeft zijn eigen nut, zo betoogt Van den Akker. Hij laat zich dan ook niet veroordelend uit over geschiedopvattingen die niet wetenschappelijk zijn. Wel benoemt hij mogelijke gevaren van bepaalde geschiedopvattingen. In de monumentale geschiedvisie bestaat het risico dat de specifieke historische omstandigheden van bepaalde personen of gebeurtenissen worden vergeten of mooier worden voorgesteld dan ze daadwerkelijk waren. Minder grootse delen van het verleden worden gauw vergeten. Antiquarianisme kan leiden tot mummificering van het verleden, waarbij het oude enkel en alleen omdat het oud is bewaard en geëerbiedigd wordt. Kritische beschouwing kan tenslotte leiden tot ‘kapot analyseren’ van historische werken waardoor voorbij wordt gegaan aan de manier waarop een bepaald werk, gebeurtenis of persoon onze kijk op de wereld veranderd heeft.

Academisch geschoolde historici kijken vaak neer op niet-kritische geschiedopvattingen, zonder in aanmerking te nemen dat die óók een functie hebben in de maatschappij. Een vruchtbaarder perspectief is om de verschillende geschiedopvattingen serieus te nemen en te begrijpen waarom mensen deze hanteren. Deze onderscheiding helpt eveneens om hedendaagse politieke debatten, waarin geschiedenis keer op keer terugkomt, beter te begrijpen. We kunnen ons de vraag stellen welke geschiedopvatting opiniemakers hanteren. Op welk verleden doelt Thierry Baudet met zijn serie filmpjes over historische helden? En welke geschiedopvatting ligt ten grondslag aan de keuze om het begrip ‘Gouden Eeuw’ niet langer te gebruiken?

Rol van politieke en morele opvattingen

Als het gaat om discussies over het verleden, wordt vaak het argument gebruikt dat de eigen politieke en morele opvattingen achterwege moeten worden gelaten. Die zouden onze blik op de geschiedenis alleen vertroebelen: als we onze eigen mening mee laten wegen, kunnen we nooit de intenties van mensen in het verleden op waarde schatten. Deze opvatting wordt weersproken door de geschiedfilosoof Frank Ankersmit, die in het boek een eigen hoofdstuk krijgt. Volgens Ankersmit hebben politieke en morele opvattingen een positieve rol in de geschiedschrijving. Deze opvattingen zorgen er allereerst voor dat wij ons door het historische werk op het heden en de toekomst kunnen oriënteren. Ten tweede kunnen we juist door moreel betrokken geschiedschrijving inzicht krijgen in welke politieke en morele standaarden goed of slecht zijn.

In Ankersmits ideale situatie worden vanuit verschillende standpunten perspectieven op het verleden geboden. Historische debatten vinden plaats om te bepalen welke perspectieven beter of slechter zijn. Om dit debat te voeren, biedt Ankersmit een boeiende sleutel. Het beste perspectief op het verleden, zo zegt hij, is dat gezichtspunt dat het meest vruchtbaar is, de grootste reikwijdte heeft en het meest originele en consistente beeld biedt. In de visie van Ankersmit is het schrijven vanuit een persoonlijke visie de kern van het geschiedenisbedrijf. Iedere historicus, zegt hij, doet in publicaties voorstellen om het verleden vanuit een bepaald gezichtspunt op te vatten. De onderlinge confrontatie tussen deze perspectieven leidt tot nieuwe inzichten op het verleden en biedt handvatten om ons te oriënteren op de toekomst.

De visie van Ankersmit is inspirerend. In essentie betoogt hij dat iedere historicus vanuit een bepaald gezichtspunt schrijft en onderzoekt. Historici moeten zich dus niet verschuilen achter zogenaamde wetenschappelijke objectiviteit, maar juist open zijn over hun uitgangspunten.

~ Koos-jan de Jager

Boek: Elementaire Deeltjes – Geschiedenis
Ook interessant: De woekering van het verleden

Bekijk dit boek bij: