Denis Diderot en zijn Encyclopédie

De Encyclopédie, een 28-delig werk dat tussen 1751 en 1772 verscheen, wordt algemeen beschouwd als het belangrijkste werk uit de tijd van de Franse Verlichting. De serie, die ook wel de ‘oorlogsmachine van de philosophes’ genoemd werd, stond onder redactie van de Verlichtingsfilosofen Denis Diderot (1713-1784) en Jean le Rond d’Alembert (1717-1783).

Voluit heette het werk, dat door d’Alambert en Diderot geredigeerd werd, Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers. Deze encyclopedie wilde mensen kennis bijbrengen en vooral: zelf laten nadenken. In totaal bestond de Encyclopédie uit ongeveer 72.000 artikelen, waarvan Diderot er ongeveer 6000 had geschreven. Tal van bekende philosophes (Franse Verlichtingsfilosofen), onder wie Jean-Jacques Rousseau, Voltaire en Paul-Henri Dietrich, schreven bijdragen voor de Encyclopédie. Minder bekende schrijvers waren Jacques Necker en Anne-Robert-Jacques Turgot. De Encyclopédie was geïnspireerd op het succes van een eerdere Engelstalige encyclopedie, de Cyclopaedia (1728) van Ephraim Chambers, ook wel bekend als An Universal Dictionary of Arts and Sciences.

Doel en inhoud van de Encyclopédie

Het doel van zijn Encyclopédie omschreef Denis Diderot als volgt:

• de kennis bijeen te brengen die verspreid is over de wereld;
• er het algemene systeem van te laten zien aan onze tijdgenoten;
• en dat door te geven aan de mensen die na ons komen;
• opdat de werken uit voorbije eeuwen niet nutteloos geweest zullen zijn voor de komende eeuwen;
• en opdat onze nakomelingen, beter onderlegd, tevens deugdzamer en gelukkiger worden;
• en opdat wij niet zullen sterven zonder ons verdienstelijk gemaakt te hebben jegens de mensheid.

De inhoud van de Encyclopédie kenmerkte zich door wetenschappelijke artikelen, die bedoeld waren om de mensen zélf te laten nadenken. De inslag van de Encyclopédie was rationalistisch, atheïstisch, sceptisch en materialistisch. De Encyclopédie voerde een pleidooi voor meer liberalisme, democratie en bekritiseerde bestaande autoriteiten en wanpraktijken, waaronder de Rooms-Katholieke Kerk en de absolute vorst.

Daarom had de Encyclopédie, in de woorden van Britannica.com, grote invloed en was zij een intellectuele voorbode van de Franse Revolutie:

“The Encyclopédie had widespread influence as an expression of progressive thought and served in effect as an intellectual prologue to the French Revolution.”

Repressie vanwege aantasting ‘droit divin’

Vanwege het kritische karakter van de Encyclopédie kwam er al in 1752 een eerste verbod op publicatie, terwijl Jezuïeten het werk meteen vanaf de start censureerden. Ook werd het in februari 1753 verschenen tweede deel van de Encyclopédie door de Koninklijke Raad verboden. Met als argumentatie dat de teksten staatsgevaarlijk, atheïstisch en zedeloos waren en tot maatschappelijke en politieke onrust konden leiden.

De Koninklijke Raad besloot de verkoop van de Encyclopédie helemaal te verbieden, vooral vanwege verscheidene passages over vorsten en priesters. In de Encyclopédie stond bijvoorbeeld een lemma waarin vermeld werd dat priesters ‘het zoet vonden om andere mensen te domineren’. En de volgende passage uit een reeks artikelen over ‘Politieke autoriteit’, zou het droit divin (het goddelijk recht van de koning om over zijn onderdanen te regeren – een hoofdkenmerk van het ancien regime) aantasten:

“Geen enkel mens heeft van nature het recht om anderen zijn wil op te leggen.”

Inmiddels waren al 2000 mensen geabonneerd op toekomstige uitgaven van de Encyclopédie. Vanwege de kritiek op het project verliet D’Alembert de redactie. Met behulp van een koninklijke censor lukt het Diderot om de uitgave van de Encyclopedie te continueren, zodat hij het project in de jaren 1770 voltooid werd.

In 1782 verscheen nog een hernieuwde, uitgebreide editie van de Encyclopédie. Na de Franse Revolutie werd de Encyclopédie nog verder uitgebreid, tot in 1832 volume 166 van het megaproject verscheen en het schrijfwerk afgerond werd.

Raadpleeg De Encyclopédie online (Engelse tekst)
Boek: Democratische Verlichting – Jonathan Israel
Lees ook: De Franse Revolutie: oorzaken, tijdlijn en samenvatting

The controversial origins of the Encyclopedia

Bronnen ▼