Ernest Gambart, een flamboyante kunsthandelaar en levensgenieter in de 19e eeuw

Kunsthandelaren zijn de kneusjes van de kunstgeschiedenis. Hun blazoen en reputatie zijn immers niet ongeschonden. Niet onterecht. Maar hun leven is wel spannend, vindingrijk, interessant, uitdagend, besprenkeld met champagne en schoonheid, maar ook intriges en gesjoemel. Zo is het ook voor Ernest Gambart (1814-1902), geboren in Kortrijk maar een kunstspeler op de Europese en internationale markt. Een kleurrijk manspersoon, laverend tussen kunst en vertier.

Op de gevel van zijn villa Les Palmiers in Nice liet Ernest Gambart een vers van de Engelse dichter John Keats beitelen:

A Thing of Beauty is a Joy for ever.

En of dat Gambart wist waarover het ging: niet alleen de villa met een exquisiet interieur barstensvol schilderijen en beeldhouwwerken, verdiend met zijn professionele activiteiten: de kunsthandel en de uitgave van prenten.

Gambart was een meester in kunstmarketing. Hij slaagde erin het werk van kunstenaars te ‘democratiseren’ en tegelijkertijd de artistieke en financiële waarde ervan te ‘monopoliseren’. Als ondernemer, netwerker en mecenas balanceert hij op het breukvlak van commerçant en filantroop. Daarnaast was hij een geboren smaakmaker en had inzicht in welke kunst het publiek mooi en aantrekkelijk vond.

– Ingrid Goddeeris, kunsthistoricus, werkt in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten in Brussel, lid van de Onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750 van de KULeuven, die het leven en werk van Gambart doorspitte

Prenten zijn al heel jong in het leven van Gambart aanwezig. Zijn tekentalent wordt al als knaap erkend. De vignetten in de drukkerij van zijn vader werden hoogstwaarschijnlijk door de jonge Ernest ontworpen. Ook gravures zijn mogelijks van zijn hand. De jonge Ernest ‘baadt’ in drukwerk want zowel grootvader als vader runnen een familiale drukkerij in Kortrijk. Niet dat het bedrijf het zo denderend doet want het fortuin van de Franse moeder van Ernest dient om de schulden van haar schoonfamilie te delgen. Niet dat het mag baten want ook Ernest verliest flink wat duiten in het faillissement, gekoppeld aan frauduleuze praktijken van zijn vader Joseph Gambart de Courval. Courval was de naam van Ernests moeder die vader Gambart aan zijn naam plakte. Imagebuilding, toen al.

Sier in Parijs en in London

Op zijn negentiende wordt de intelligente, nijvere Ernest naar Parijs gestuurd om er de nieuwste druktechnieken aan te leren. Bij zijn partner papierfabrikant bedenkt hij snuisterijen, kartonnen kinderspelletjes en ook schijven van een fenakistiscoop, maar ook het bedrijf (Gambart & Junin) gaat op de fles.

Gambart weet hoe te leven. Al in zijn Parijse tijd omringt Gambart zich met kunst en boeken. En uit de boedelbeschrijving blijkt dat de kleerkast van zijn in het kraambed overleden (eerste) vrouw uitpuilt van jurken in zijde, satijn en mousseline, meerdere hoeden en sjaals in dure stoffen, een set sieraden… De status wordt hoog gehouden.

De Franse hoofdstad ruilt de ambitieuze, maar niet zo succesvolle ondernemer in 1840 voor Londen, de hoofdstad van een imperium en New Money uit de florerende Industriële Revolutie. De nieuwe rijken hadden geld te spenderen en kunst glom hun sociale status op.

Gambart wist hoe geld te maken: prenten van schilderijen die in meerdere exemplaren werden geproduceerd. De Antwerpse schilder Henri Leys klaagde er zelfs over dat Gambart prenten van zijn werk produceerde zonder zelfs maar de toestemming te vragen.

Netwerken

Het uitgeven van prenten groeit dus uit tot een winstgevende handelsactiviteit maar dra begint hij de kunstwerken zelf ook te verhandelen. En Gambart voelt feilloos aan wat verkoopt. In die zin ‘manipuleert’ hij ook kunstenaars. Bovendien breidt hij zijn netwerk uit en is hij betrokken bij het organiseren van (winter)tentoonstellingen op de chique Pall Mall. Met zijn French Gallery waar hij eveneens tentoonstellingen organiseert, wordt hij de uitvinder van de kunstgalerij zoals we die nu kennen.

Vooral eigentijdse kunstenaars neemt Gambart op in zijn… portefeuille en is zo hun wegbereider voor het grote publiek. Veel Belgische en Franse kunstenaars hebben hun bekendheid over het Kanaal (en verder) te danken aan Gambart: Alfred Stevens, Henri Leys, Charles Verlat, Florent Willems, Gustave Wappers, Adèle Kindt, Louis Gallait, Jean-Baptiste Madou, Ferdinand De Braekeleer… de Fransen: Paul Delaroche, Charles-François Daubigny, Jean-Léon Gérôme, Ernest Meissonier… en de verfranste Nederlander Ary Scheffer en Lourens Alma-Tadema (geboren in Friesland).

Oude kunst uit de (Noordelijke en Zuidelijke) Nederlanden was in het Groot-Brittannië al wel erg in trek, maar de nieuwlichters kregen via Gambart een podium. Zelfs het Britse koningspaar, koningin Victoria en haar prins-gemaal Albert, kochten Belgische kunst (misschien ook door hun familiale contacten met het kersverse Belgische koningshuis). Gambart werd zo een van de drijvende krachten achter de internationalisering van de kunstmarkt. Hij kent ze allemaal: de Belgen, de Fransen, de Engelsen…

Feestjes, lekker eten, theater, spelletjes…

Professioneel en privéleven zijn zo verweven: oude foto’s van interieurs van zijn villa’s in Spa en Nice tonen werken waarmee Gambart zich een tijdje omringt. Netwerken en levensgenieten gaan voor Gambart samen: er zijn niet enkel de lunches met artiesten, de recepties, de feestjes maar ook het theater, de muziek, reizen en de onmisbare Engelse paardenrennen zoals te zien in het schilderij The Derby Day in Epsom van William Powell Frith.

Met vele kunstenaars onderhield hij vriendschappelijke banden, zo ook met Rosa Bonheur, de Franse dierenschilderes die Gambart mede beroemd maakte en op wie hij een invloed uitoefende.

Vrouwelijke kunstenaars ontsnappen inderdaad niet aan zijn blik. Het verhaal gaat dat hij zich op een dag aandiende bij de beroemde theaterdiva Sarah Bernhardt. Hij wou het levensgrote beeldhouwwerk Après la tempête (na het onweer) aanschaffen. De actrice-schilderes-beeldhouwster zag in Bretagne een rouwende grootmoeder bij het lijk van haar op zee omgekomen kleinzoon. Het drama sprak haar aan en ze maakte er een levensgroot werk van. Een beeld dat aansprak want Sarah bekende dat ze haar sculptuur al verkocht had. Gambart overtroefde echter de aankoopprijs en haalde het werk voor 10.000 frank binnen. Het prijkte in zijn Villa Les Palmiers in Nice. Nochtans had Gambart in 1871 aangekondigd dat hij zich uit de kunsthandel terugtrok en met ‘rust’ ging.

Zelfpomotie

Kunst en vertier, Gambart schrikt er niet voor terug om te poseren als een dandy dressed up als een zeventiende-eeuwse sinjoor. Zo stond Gambart in het volle leven met zijn drie echtgenotes, zijn minnaressen waarvan er eentje een zoontje… Ernest baarde. Wie zou wel de vader van dat kind kunnen geweest zijn? Een jongetje ontroerend geportretteerd door Alma-Tadema.

Alma-Tadema die de kunsthandelaar ook manipuleert bij de compositie van het schilderij The Picture Gallery. (Het doek prijkt op de cover van het boek.) Centraal laat hij zichzelf afbeelden. Volgens zijn militiegegevens:

1.67 groot (of eerder klein); ovaal aangezicht, rond voorhoofd, grijze ogen, gewone neus, ronde mond, blonde haren en wenkbrauwen.

Gambart heeft echter meer oog voor de vrouw die voor hem zit: Ellen, Madame Angellé, de moeder van het kind… Ernest.

Zesenvijftig is hij wanneer hij in 1871 met pensioen gaat. Niet dat hij écht met rust gaat: hij reist over en weer tussen Spa, Nice, Londen, Parijs, kuuroorden, badplaatsen, operahuizen, theaters… zelfs nog even zijn geboortestad Kortrijk.

Het Château d’Alsa in Spa – ook wel de Villa-Soleil des Grands Artistes gedoopt – en de villa Les Palmiers in Nice zijn de places to be om te netwerken. En om zich te amuseren. Met de talrijke internationale eretekens en als ‘ereconsul-generaal van Spanje’ staat hij te blinken op foto’s.

Gambart schreef zijn memoires en hield daarvoor waarschijnlijk nauwkeurige dagboeknotities bij:

Per jaar, maand en dag, geven de dagboeknotities in een telegrafische stijl informatie over waar Gambart zich bevindt en wat zijn bezigheden zijn. Op bepaalde plaatsen zijn de gegevens zeer detaillistisch, bijvoorbeeld met uur van vertrek of aankomst in een stad, vermelding van het hotel waar hij verblijft, plaats waar hij gaat dineren, met wie hij aan tafel zit, etc. Ingrid Goddeeris

Kritiek

Toch is niet iedereen zo wild van Gambart. In een krantenartikel wordt de meestergastheer vergeleken met de zonnekoning Lodewijk XIV:

Zijn hooghartige tred, zijn korte, schokkerige spraak dringen zich op aan de arme duivels die alleen de oppervlakte van de dingen waarderen en denken dat geld de plaats inneemt van geboorte en goede manieren. De Mecenas van Spa houdt ervan de elite van kunstenaars rond zich te vergaren. Artiesten die er niet aan twijfelen dat hun amphytrion (een gulle gastheer) voor veel mensen niet meer is dan een ordinaire opschepper. L’Eclair belge, 21/08/1879

Kunstenaars zelf hebben inderdaad hun bedenkingen. In zijn (tijdelijk) Musée Fantaisiste de l’Art Contemporain in 1870 in Brussel, persifleert lithograaf-fotograaf en schilder Louis Ghémar tal van eigentijdse werken van collega-kunstenaars uit de ‘stal’ Gambart. Maar één schilderij springt eruit: De Paardenmarkt, een enorm doek van 5 meter lang op 2,5 meter hoog, gekonterfeit door de Franse Rosa Bonheur. Ghémar parodieert het enorme doek en laat – centraal – een hengst buiten het canvas steigeren. Bovenaan plakt Ghémar een opgezette paardenkop met stro in de bek. De nota in de bijhorende catalogus is een venijnige sneer naar Gambarts praktijk van het oeverloos uitmelken van een kunstwerk:

Het originele doek, tentoongesteld in Londen door Meneer Gambart, heeft hem 300.000 franken opgebracht, a rato van één shilling ingangsgeld. Een kopie van het originele werd verkocht voor 80.000 franken. Ghémar wil bereidwillig een dozijn kopies bezorgen, voor 5.000 franken per stuk.

Met (onder meer) dat ‘vermenigvuldigen’ van kunstwerken stond Gambart mee aan de wieg van de culturele globalisering in Europa.

Rijp fruit

Onmiskenbaar was Ernest Gambart als prins van de Victoriaanse kunstwereld een fascinerend, dubbelzinnig personage die de diversiteit van de negentiende eeuw belichaamt. Een anekdote over een man die niet voor een gat te vangen was:

Gambarts tuinmannen, die hij gedurende acht maanden per jaar de tuinen rondom zijn villa ‘Les Palmiers’ liet onderhouden, moesten hem voorzien van bloemen en fruit. In ruil kregen de beste wekelijkse werklonen maar daarbovenop mochten ze het overschot van de oogst verkopen voor hun eigen gewin. Ingrid Goddeeris

Filantropie en economie gingen bij Gambart hand in hand. Ook in de kunsthandel.

Het boek A thing of beauty is a joy for ever, Ernest Gambart, een leven in de kunsthandel, een doorwrochte studie van Ingrid Goddeeris, Filippe De Potter en Paul De Paepe, is een uitgave van de Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring van Kortrijk, Handelingen LXXXVI 2021-2022.

Boek: Ernest Gambart (1814-1902), een leven in de kunsthandel