Ernest Gambart, een flamboyante kunsthandelaar en levensgenieter in de 19e eeuw

8 minuten leestijd
Ernest Gambart in Nice, tegen het einde van zijn leven
Ernest Gambart in Nice, tegen het einde van zijn leven - privƩcollectie

Kunsthandelaren zijn de kneusjes van de kunstgeschiedenis. Hun blazoen en reputatie zijn immers niet ongeschonden. Niet onterecht. Maar hun leven is wel spannend, vindingrijk, interessant, uitdagend, besprenkeld met champagne en schoonheid, maar ook intriges en gesjoemel. Zo is het ook voor Ernest Gambart (1814-1902), geboren in Kortrijk maar een kunstspeler op de Europese en internationale markt. Een kleurrijk manspersoon, laverend tussen kunst en vertier.

Ernest Gambart, Rosa Bonheur en Anna Klumpke
Ernest Gambart, Rosa Bonheur en Anna Klumpke, foto door studio Messy te Nice, 1899, privƩcollectie
Op de gevel van zijn villa Les Palmiers in Nice liet Ernest Gambart een vers van de Engelse dichter John Keats beitelen:

A Thing of Beauty is a Joy for ever.

En of dat Gambart wist waarover het ging: niet alleen de villa met een exquisiet interieur barstensvol schilderijen en beeldhouwwerken, verdiend met zijn professionele activiteiten: de kunsthandel en de uitgave van prenten.

Gambart was een meester in kunstmarketing. Hij slaagde erin het werk van kunstenaars te ā€˜democratiserenā€™ en tegelijkertijd de artistieke en financiĆ«le waarde ervan te ā€˜monopoliserenā€™. Als ondernemer, netwerker en mecenas balanceert hij op het breukvlak van commerƧant en filantroop. Daarnaast was hij een geboren smaakmaker en had inzicht in welke kunst het publiek mooi en aantrekkelijk vond.

– Ingrid Goddeeris, kunsthistoricus, werkt in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten in Brussel, lid van de Onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750 van de KULeuven, die het leven en werk van Gambart doorspitte

Les Palmiers, Gambart's huis in Nice
Les Palmiers, Gambart’s huis in Nice (CC BY-SA 2.0 – Chris230 – wiki)

Prenten zijn al heel jong in het leven van Gambart aanwezig. Zijn tekentalent wordt al als knaap erkend. De vignetten in de drukkerij van zijn vader werden hoogstwaarschijnlijk door de jonge Ernest ontworpen. Ook gravures zijn mogelijks van zijn hand. De jonge Ernest ā€˜baadtā€™ in drukwerk want zowel grootvader als vader runnen een familiale drukkerij in Kortrijk. Niet dat het bedrijf het zo denderend doet want het fortuin van de Franse moeder van Ernest dient om de schulden van haar schoonfamilie te delgen. Niet dat het mag baten want ook Ernest verliest flink wat duiten in het faillissement, gekoppeld aan frauduleuze praktijken van zijn vader Joseph Gambart de Courval. Courval was de naam van Ernests moeder die vader Gambart aan zijn naam plakte. Imagebuilding, toen al.

Sier in Parijs en in London

Schijf van een fenakistiscoop
Schijf van een fenakistiscoop
Op zijn negentiende wordt de intelligente, nijvere Ernest naar Parijs gestuurd om er de nieuwste druktechnieken aan te leren. Bij zijn partner papierfabrikant bedenkt hij snuisterijen, kartonnen kinderspelletjes en ook schijven van een fenakistiscoop, maar ook het bedrijf (Gambart & Junin) gaat op de fles.

Gambart weet hoe te leven. Al in zijn Parijse tijd omringt Gambart zich met kunst en boeken. En uit de boedelbeschrijving blijkt dat de kleerkast van zijn in het kraambed overleden (eerste) vrouw uitpuilt van jurken in zijde, satijn en mousseline, meerdere hoeden en sjaals in dure stoffen, een set sieradenā€¦ De status wordt hoog gehouden.

De Franse hoofdstad ruilt de ambitieuze, maar niet zo succesvolle ondernemer in 1840 voor Londen, de hoofdstad van een imperium en New Money uit de florerende Industriƫle Revolutie. De nieuwe rijken hadden geld te spenderen en kunst glom hun sociale status op.

Negentiende-eeuwse kunstenaars kopiĆ«ren en produceren variaties om tegemoet te komen aan de hoge marktvraag. Op die manier verminderen ook de productiekosten. Handelaren investeren in de productie van kopieĆ«n en replicaā€™s omdat deze beschouwd worden als veilige investeringen. Verzamelaars vragen zelf om replicaā€™s maar kunnen ook aandringen op nieuwe en originele composities.

– Ingrid Goddeeris citeert Jan Dirk Baetens, jurist-kunsthistoricus, docent Raboud Universiteit Nijmegen

Ernest Gambart
Ernest Gambart
Gambart wist hoe geld te maken: prenten van schilderijen die in meerdere exemplaren werden geproduceerd. De Antwerpse schilder Henri Leys klaagde er zelfs over dat Gambart prenten van zijn werk produceerde zonder zelfs maar de toestemming te vragen.

Netwerken

Het uitgeven van prenten groeit dus uit tot een winstgevende handelsactiviteit maar dra begint hij de kunstwerken zelf ook te verhandelen. En Gambart voelt feilloos aan wat verkoopt. In die zin ā€˜manipuleertā€™ hij ook kunstenaars. Bovendien breidt hij zijn netwerk uit en is hij betrokken bij het organiseren van (winter)tentoonstellingen op de chique Pall Mall. Met zijn French Gallery waar hij eveneens tentoonstellingen organiseert, wordt hij de uitvinder van de kunstgalerij zoals we die nu kennen.

Vooral eigentijdse kunstenaars neemt Gambart op in zijnā€¦ portefeuille en is zo hun wegbereider voor het grote publiek. Veel Belgische en Franse kunstenaars hebben hun bekendheid over het Kanaal (en verder) te danken aan Gambart: Alfred Stevens, Henri Leys, Charles Verlat, Florent Willems, Gustave Wappers, AdĆØle Kindt, Louis Gallait, Jean-Baptiste Madou, Ferdinand De Braekeleerā€¦ de Fransen: Paul Delaroche, Charles-FranƧois Daubigny, Jean-LĆ©on GĆ©rĆ“me, Ernest Meissonierā€¦ en de verfranste Nederlander Ary Scheffer en Lourens Alma-Tadema (geboren in Friesland).

Ernest Gambart in de eetkamer van villa Les Palmiers te Nice omringd door schilderijen van Rosa Bonheur, foto, Archief voor Hedendaagse Kunst in Belgiƫ, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van Belgiƫ, Brussel: Archief Ernest Gambart (schenking Poinsot)
Ernest Gambart in de eetkamer van villa Les Palmiers te Nice omringd door schilderijen van Rosa Bonheur, foto, Archief voor Hedendaagse Kunst in Belgiƫ, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van Belgiƫ, Brussel: Archief Ernest Gambart (schenking Poinsot)

Oude kunst uit de (Noordelijke en Zuidelijke) Nederlanden was in het Groot-BrittanniĆ« al wel erg in trek, maar de nieuwlichters kregen via Gambart een podium. Zelfs het Britse koningspaar, koningin Victoria en haar prins-gemaal Albert, kochten Belgische kunst (misschien ook door hun familiale contacten met het kersverse Belgische koningshuis). Gambart werd zo een van de drijvende krachten achter de internationalisering van de kunstmarkt. Hij kent ze allemaal: de Belgen, de Fransen, de Engelsenā€¦

Feestjes, lekker eten, theater, spelletjesā€¦

Professioneel en privĆ©leven zijn zo verweven: oude fotoā€™s van interieurs van zijn villaā€™s in Spa en Nice tonen werken waarmee Gambart zich een tijdje omringt. Netwerken en levensgenieten gaan voor Gambart samen: er zijn niet enkel de lunches met artiesten, de recepties, de feestjes maar ook het theater, de muziek, reizen en de onmisbare Engelse paardenrennen zoals te zien in het schilderij The Derby Day in Epsom van William Powell Frith.

The Derby Day - William Powell Frith, 1858
The Derby Day – William Powell Frith, 1858

Met vele kunstenaars onderhield hij vriendschappelijke banden, zo ook met Rosa Bonheur, de Franse dierenschilderes die Gambart mede beroemd maakte en op wie hij een invloed uitoefende.

Afbeelding van 'AprĆØs la tempĆŖte' van Sarah Bernhardt in een negentiende-eeuws boek
Afbeelding van ‘AprĆØs la tempĆŖte’ van Sarah Bernhardt in een negentiende-eeuws boek (Rijksmuseum)
Vrouwelijke kunstenaars ontsnappen inderdaad niet aan zijn blik. Het verhaal gaat dat hij zich op een dag aandiende bij de beroemde theaterdiva Sarah Bernhardt. Hij wou het levensgrote beeldhouwwerk AprĆØs la tempĆŖte (na het onweer) aanschaffen. De actrice-schilderes-beeldhouwster zag in Bretagne een rouwende grootmoeder bij het lijk van haar op zee omgekomen kleinzoon. Het drama sprak haar aan en ze maakte er een levensgroot werk van. Een beeld dat aansprak want Sarah bekende dat ze haar sculptuur al verkocht had. Gambart overtroefde echter de aankoopprijs en haalde het werk voor 10.000 frank binnen. Het prijkte in zijn Villa Les Palmiers in Nice. Nochtans had Gambart in 1871 aangekondigd dat hij zich uit de kunsthandel terugtrok en met ā€˜rustā€™ ging.

Zelfpomotie

Kunst en vertier, Gambart schrikt er niet voor terug om te poseren als een dandy dressed up als een zeventiende-eeuwse sinjoor. Zo stond Gambart in het volle leven met zijn drie echtgenotes, zijn minnaressen waarvan er eentje een zoontjeā€¦ Ernest baarde. Wie zou wel de vader van dat kind kunnen geweest zijn? Een jongetje ontroerend geportretteerd door Alma-Tadema.

Alma-Tadema die de kunsthandelaar ook manipuleert bij de compositie van het schilderij The Picture Gallery. (Het doek prijkt op de cover van het boek.) Centraal laat hij zichzelf afbeelden. Volgens zijn militiegegevens:

1.67 groot (of eerder klein); ovaal aangezicht, rond voorhoofd, grijze ogen, gewone neus, ronde mond, blonde haren en wenkbrauwen.

The Picture Gallery  - Lourens Alma Tadema
The Picture Gallery – Lourens Alma Tadema

Gambart heeft echter meer oog voor de vrouw die voor hem zit: Ellen, Madame AngellĆ©, de moeder van het kindā€¦ Ernest.

Zicht op het ChĆ¢teau d'Alsa, foto door AlbĆ©ric du Chastel de la Howarderie, MusĆ©e de la Ville d'eaux, Spa, I50023
Zicht op het ChĆ¢teau d’Alsa, foto door AlbĆ©ric du Chastel de la Howarderie, MusĆ©e de la Ville d’eaux, Spa, I50023
Zesenvijftig is hij wanneer hij in 1871 met pensioen gaat. Niet dat hij Ć©cht met rust gaat: hij reist over en weer tussen Spa, Nice, Londen, Parijs, kuuroorden, badplaatsen, operahuizen, theatersā€¦ zelfs nog even zijn geboortestad Kortrijk.

Het ChĆ¢teau dā€™Alsa in Spa ā€“ ook wel de Villa-Soleil des Grands Artistes gedoopt ā€“ en de villa Les Palmiers in Nice zijn de places to be om te netwerken. En om zich te amuseren. Met de talrijke internationale eretekens en als ā€˜ereconsul-generaal van Spanjeā€™ staat hij te blinken op fotoā€™s.

Gambart schreef zijn memoires en hield daarvoor waarschijnlijk nauwkeurige dagboeknotities bij:

Per jaar, maand en dag, geven de dagboeknotities in een telegrafische stijl informatie over waar Gambart zich bevindt en wat zijn bezigheden zijn. Op bepaalde plaatsen zijn de gegevens zeer detaillistisch, bijvoorbeeld met uur van vertrek of aankomst in een stad, vermelding van het hotel waar hij verblijft, plaats waar hij gaat dineren, met wie hij aan tafel zit, etc. Ingrid Goddeeris

Ensemble van dagboeknotities van Ernest Gambart
Ensemble van dagboeknotities van Ernest Gambart, Archief voor Hedendaagse Kunst in Belgiƫ, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van Belgiƫ, Brussel: Archief Ernest Gambart (schenking Poinsot)

Kritiek

Toch is niet iedereen zo wild van Gambart. In een krantenartikel wordt de meestergastheer vergeleken met de zonnekoning Lodewijk XIV:

Zijn hooghartige tred, zijn korte, schokkerige spraak dringen zich op aan de arme duivels die alleen de oppervlakte van de dingen waarderen en denken dat geld de plaats inneemt van geboorte en goede manieren. De Mecenas van Spa houdt ervan de elite van kunstenaars rond zich te vergaren. Artiesten die er niet aan twijfelen dat hun amphytrion (een gulle gastheer) voor veel mensen niet meer is dan een ordinaire opschepper. Lā€™Eclair belge, 21/08/1879

'De Paardenmarkt' - Rosa Bonheur
‘De Paardenmarkt’ – Rosa Bonheur

Kunstenaars zelf hebben inderdaad hun bedenkingen. In zijn (tijdelijk) MusĆ©e Fantaisiste de lā€™Art Contemporain in 1870 in Brussel, persifleert lithograaf-fotograaf en schilder Louis GhĆ©mar tal van eigentijdse werken van collega-kunstenaars uit de ā€˜stalā€™ Gambart. Maar Ć©Ć©n schilderij springt eruit: De Paardenmarkt, een enorm doek van 5 meter lang op 2,5 meter hoog, gekonterfeit door de Franse Rosa Bonheur. GhĆ©mar parodieert het enorme doek en laat ā€“ centraal ā€“ een hengst buiten het canvas steigeren. Bovenaan plakt GhĆ©mar een opgezette paardenkop met stro in de bek. De nota in de bijhorende catalogus is een venijnige sneer naar Gambarts praktijk van het oeverloos uitmelken van een kunstwerk:

Het originele doek, tentoongesteld in Londen door Meneer Gambart, heeft hem 300.000 franken opgebracht, a rato van ƩƩn shilling ingangsgeld. Een kopie van het originele werd verkocht voor 80.000 franken. GhƩmar wil bereidwillig een dozijn kopies bezorgen, voor 5.000 franken per stuk.

Met (onder meer) dat ā€˜vermenigvuldigenā€™ van kunstwerken stond Gambart mee aan de wieg van de culturele globalisering in Europa.

Parodie van 'De paardenmarkt' door Louis GhƩmar
Parodie van ‘De paardenmarkt’ door Louis GhĆ©mar

Rijp fruit

Onmiskenbaar was Ernest Gambart als prins van de Victoriaanse kunstwereld een fascinerend, dubbelzinnig personage die de diversiteit van de negentiende eeuw belichaamt. Een anekdote over een man die niet voor een gat te vangen was:

Ernest Gambart (1814-1902), een leven in de kunsthandel
Ernest Gambart (1814-1902), een leven in de kunsthandel
Gambarts tuinmannen, die hij gedurende acht maanden per jaar de tuinen rondom zijn villa ā€˜Les Palmiersā€™ liet onderhouden, moesten hem voorzien van bloemen en fruit. In ruil kregen de beste wekelijkse werklonen maar daarbovenop mochten ze het overschot van de oogst verkopen voor hun eigen gewin. Ingrid Goddeeris

Filantropie en economie gingen bij Gambart hand in hand. Ook in de kunsthandel.

Het boek A thing of beauty is a joy for ever, Ernest Gambart, een leven in de kunsthandel, een doorwrochte studie van Ingrid Goddeeris, Filippe De Potter en Paul De Paepe, is een uitgave van de Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring van Kortrijk, Handelingen LXXXVI 2021-2022.

Boek: Ernest Gambart (1814-1902), een leven in de kunsthandel

Recent gepubliceerd

Reageer

Abonneer
Stuur mij een e-mail bij
guest
0 Reacties
Oudste
Nieuwste Meest gestemd
Inline feedbacks
Bekijk alle reacties

Gratis geschiedenismagazine

Ontvang, net als ruim 54.000 anderen, iedere week de gratis nieuwsbrief van Historiek:
0
Reageren?x
×