Tomas Doolaar
Tik het bij wijze van experiment eens in een zoekmachine naar keuze: “fascisme”. Wie wat doorzoekt zal resultaten tegenkomen in alle vormen en maten. Het is een groot woord, historisch zwaar beladen, maar ook een woord dat te pas en onpas voor van alles en nog wat gebruikt wordt. Wat betekent het woord dan nog in de moderne tijd, en hoe staan gevestigde media tegenover het gebruik ervan?
Maar wat betekent het woord fascisme dan nog werkelijk, in alledaags gebruik? Fascisme-expert Robin Te Slaa stelt desgevraagd:
“Het begrip wordt veel gebruikt voor alles wat onverdraagzaam of autoritair is, maar ook voor de politie of het coronabeleid. Ik zou zeggen dat er een flinke begripsdevaluatie heeft plaatsgevonden: het woord fascisme is in de eerste plaats een scheldwoord geworden, dat politici bijvoorbeeld gebruiken om tegenstanders de mond te snoeren. Het dreigt zo zijn werkelijke betekenis te verliezen.”
Mede-expert Daniël Knegt begint zijn recente interview in NRC hetzelfde: “Het F-woord is nog steeds vooral een scheldwoord. Een retorische manier om autoriteiten of ideologische tegenstanders te hekelen of monddood te maken.” Positief is het woord zelden, zoals journalist en historicus Sander van Walsum schrijft in een artikel in de Volkskrant:
“Een fascist? Dat is per definitie iemand anders. Zelf zou iemand zich niet zo snel zo willen noemen – een uitzondering daargelaten…”
Fascisme in de media
Ondanks de devaluatie van het begrip in de volksmond, blijft het zo dat de redacties en journalisten van gevestigde media het woord fascisme niet zomaar voor van alles en nog wat gebruiken. De Publieksvoorlichting van de NOS reageert:
“Bij eventueel gebruik van de term gaan we ervan uit dat niet iedereen die rechts-populistische of rechts-radicale ideeën heeft automatisch een fascist is… Niet zelden wordt de naam fascist als verwijtende kwalificatie gebruikt zonder dat iemand feitelijk aan deze kenmerken voldoet. Daarom is het voor de redactie meer dan gewenst om daar ver van weg te blijven.”
Op de site van de NOS is geen enkel voorbeeld te vinden van een moment waarop de NOS het woord namens zichzelf gebruikt om een hedendaags verschijnsel te beschrijven.
Van Walsum laat weten dat de Volkskrant geen taalregels heeft omtrent het gebruik van het woord fascisme, maar dat het belangrijk is om terughoudend met het begrip om te gaan, omdat het niet gedegradeerd moet worden tot een containerbegrip voor alles wat onwelgevallig is. “Forum voor Democratie is de enige naoorlogse politieke partij die naar mijn smaak op goede gronden als fascistisch zou kunnen worden gekwalificeerd,” zegt hij desgevraagd, maar hij is er in zijn eerder genoemde artikel toch terughoudend in om dat daadwerkelijk te doen: bij voorkeur gebruikt hij het enkel historisch. Zijn collega Haro Kraak beaamt dat de Volkskrant geen echte regels heeft wat het woord betreft, maar dat je ten behoeve van zorgvuldigheid op moet passen wanneer je het gebruikt. Na even zoeken op de website van de Volkskrant treft men vooral opiniestukken en columns die grofweg ditzelfde standpunt aanhouden – slechts in één recent artikel, over het Italiaanse Fratelli d’Italia, wordt een hedendaagse politieke beweging fascistisch genoemd, waarschijnlijk omdat deze partij hier zelf ook niet moeilijk over doet.
Ook Sjoerd de Jong, voormalig ombudsman van NRC, antwoordt dat fascisme buiten historische beschrijvingen om niet zomaar een etiket moet worden, maar dat het gebruik van de term toegelicht en onderbouwd moet worden. Hij schreef al in 2019, maar ook in 2021, stukken over de discussie omtrent het benoemen van zeer rechtse politieke partijen. Op de website van NRC zijn geen recente stukken te vinden waarin het woord fascisme wordt gebruikt voor het omschrijven van hedendaagse politieke partijen.
Kort gezegd; redacties en journalisten zijn wel bereid het woord fascisme te gebruiken, maar vrijwel alleen om historische fenomenen te beschrijven. Gebruik buiten welbekende historische contexten om kan alleen als het met grote zorg gedaan wordt, zeggen ze, maar eigenlijk doen ze dit zo goed als nooit. Wel kunnen anderen, zoals historici, in de media een podium krijgen om uitspraken te doen die verder gaan dan dat. Knegt stelt in een interview met NRC bijvoorbeeld dat Baudet al enige tijd sterk de kant van het fascisme opgaat, met zijn revolutionaire ideeën over een nationale wedergeboorte, en dat de media hem zou moeten schuwen door hem bijvoorbeeld niet langer een plaats te geven in talkshows, mits zij de opkomst van het fascisme willen stoppen. In een opiniestuk in de Volkskrant, eind 2021, stelt Te Slaa verder dat tussen het antidemocratische gedrag van de fascistische Kamerleden van de NSB in de jaren dertig en dat van Kamerleden van Forum voor Democratie niet te ontkennen overeenkomsten bestaan. “Forum voor Democratie is niet helemaal fascistisch,” legt hij desgevraagd uit:
“…maar ze hebben wel groot potentieel om het te worden. Ze gaan heel ver met de utopische ideeën die ze hebben over een nationale wedergeboorte en een nieuwe elite en de mate waarin mensen zich daarvoor willen inzetten.”
Historische betekenis
“Fascisme is een vorm van politiek gedrag dat gekenmerkt wordt door een obsessie met maatschappelijk verval, vernedering of slachtofferschap en door een compenserende cultivering van eenheid, energie en zuiverheid. De bijbehorende partij wordt gesteund door de massa’s en bestaat uit toegewijde nationalistische militanten, die in een onwennige maar effectieve samenwerking met traditionele elites democratische vrijheden afschaffen. Met bevrijdend geweld en ongeremd door ethische of wettelijke beperkingen wordt binnenlandse zuivering en buitenlandse expansie nagestreefd.” Bron vertaling: Wikipedia
Ondanks de leidende rol die Paxton lang had in historische debatten plaatst Te Slaa tekortkomingen bij Paxtons definitie:
“We kunnen fascisme het beste zien als een revolutionaire beweging met utopische doelstellingen, zoals het scheppen van een etnisch homogene en klassen overstijgende samenleving. De beweging mobiliseert op grote schaal mensen die bereid zijn persoonlijke offers te brengen voor hun overtuigingen. Daarnaast heeft het fascisme nog andere kenmerken, zoals het geloof in één leider, die vaak als een soort redder gezien wordt.”
Te Slaa stelt dat vooral de utopische denkbeelden van fascisten niet vergeten moeten worden als we hen proberen te omschrijven. Historicus Daniel Knegt geeft ook enkele kenmerken van fascisme in het eerdergenoemde interview, waarbij hij voortbouwt op het gedachtegoed van Oxford-professor Roger Griffin:
“Hypernationalisme, populisme, de mythe van nationale onderdrukking én wedergeboorte en de belofte van een revolutionaire transformatie van staat, volksgemeenschap en zelfs de mens.”
Hij stelt wel dat we aan Griffins definitie moeten toevoegen dat het fascisme naast revolutionair ook juist conservatief is, en vaak teruggrijp op traditionele waarden. Belangrijk ook is dat Knegt in het interview duidelijk aangeeft dat het begrip fascisme niet statisch is. Ook na de val van fascistisch Duitsland in 1945 is fascisme blijven bestaan en zich blijven ontwikkelen, en afhankelijk van tijd en plaats kan fascisme er net anders uit zien.
Conclusie
Onder historici mogen er dan weloverwogen definities bestaan van wat het fascisme wel en niet is, maar op Twitter en in de volksmond wordt het begrip getroffen door devaluatie. Het gevolg is dat allerlei zaken die op geen enkele manier met fascisme te maken hebben toch zo omschreven worden. Dit is niet overal het geval. Journalisten blijven fascisme zien als een zwaar woord. Wanneer het in de hedendaagse media verschijnt is dit vrijwel alleen om historische verschijnselen te beschrijven. Deze zelfde kranten schuwen echter niet om historici en fascismekenners een podium te bieden – zelfs als dat betekent dat zij het begrip weloverwogen gebruiken om hedendaagse verschijnselen te bespreken, zoals Forum voor Democratie.
