Fatale fouten uit het verleden

In het handzame boek Een kleine wereldgeschiedenis in 50 mislukkingen zijn uiteenlopende historische ‘blunders’ samengebracht. Een groot deel ervan betreft fouten van machthebbers in vredes- en oorlogssituaties en dan vooral strategische. Maar er zijn ook andere, zoals op het gebied van de ecologie, religie, chemie, geneeskunst en economie.

Helaas ontbreekt een wat diepgaander analyse in de inleiding van het boek, die niet verder komt dan een verdeling in vier categorieën: heroïsche (waarbij getracht wordt iets te volbrengen dat nooit eerder is gedaan), onmogelijke (maar die wel iets onverwachts opleveren), veranderingen die anders uitpakken dan verwacht, en tenslotte: de kleine foutjes met grote gevolgen. De mislukkingen worden vervolgens door de Engelse auteur Ben Gazur op chronologische basis besproken, met als hoofdstukken Oudheid, Middeleeuwen en De moderne wereld.

Een mislukte studie

Het levert soms verrassende verhalen op, zoals dat van Darwin: hij stopte zijn studie medicijnen, mede omdat hij geen operaties kon aanzien. Vervolgens moest hij van zijn vader theologie gaan studeren. Maar hij had eigenlijk alleen maar belangstelling voor dieren en natuuronderzoek. De Brit werd uitgenodigd mee te gaan met de HMS Beagle en onderweg tijdens bezoeken aan allerlei landen ontwikkelde hij zijn evolutietheorie, wat nooit gebeurd was als zijn studie medicijnen geen mislukking was geweest.

Of het verhaal van farao Achnaton die er, tot de komst van Toetanchamon, voor zou hebben gezorgd dat Egypte vijf jaar lang slechts één god aanbad (het idee dat hij het monotheïsme in Egypte introduceerde, is echter een misvatting). De uitvindingen van Heron uit Alexandrië waren zeker geen mislukkingen, maar hun tijd ver vooruit. Hij ontwierp een mechanisme om wijwater uit te delen aan gelovigen, een ander om onweer na te bootsen met ballen die op een trommel vallen, en de belangrijkste, de aeolipile, waarmee warmte via stoom werd omgezet in beweging. Als deze ‘stoommachine’ productief was gemaakt, had dat destijds al tot veel arbeidsbesparing kunnen leiden, maar het duurde tot de negentiende eeuw voordat de stoommachine ‘herondekt’ werd.

Chinese alchemisten slaagden er niet in met hun zoektocht het eeuwige leven te bereiken, maar ontdekten zo wel ‘als bijproduct’ buskruit, dat juist door zijn explosieve kracht tot de vervroegde dood van miljoenen slachtoffers leidde.

Grote gevolgen

Onder de categorie ‘kleine foutjes met grote gevolgen’ valt onder andere Columbus. Hij faalde enigszins; wilde een eenvoudige route naar Indië vinden, maar door een vergissing tussen Romeinse en Arabische mijlen, met als gevolg foutieve berekeningen, kwam hij in Amerika terecht. Bell vond de telefoon niet door een reken-, maar door een vertaalfout in een Duitse tekst uit. En Alexander Fleming ontdekte penicilline mede doordat hij zijn preparaten liet vervuilen.

Een ander – noodlottig – toeval trof aartshertog Franz Ferdinand, erfgenaam van de Oostenrijks-Hongaarse troon. Hij kon in 1914 neergeschoten worden, doordat zijn chauffeur een verkeerde straat insloeg. Dit gebeurde slechts een moment nadat er al een mislukte aanslag met een bom op de auto gepleegd was, die doel miste. In die bewuste zijstraat bevond zich op dat moment een vijandige schutter, die wel doel trof, wat uiteindelijk tot de Eerste Wereldoorlog leidde.

Ook zijn er mislukkingen die aanvankelijk een succes leken, zoals gelode benzine (door toevoeging van tetra-ethyllood), ontdekt door Thomas Midgley jr., wat via luchtvervuiling leidde tot volgens sommige schattingen wel 100 miljoen vroegtijdige sterfgevallen. De vervolgens door Midgley ontdekte Freon werden later bekend als’ cfk’, die de ozonlaag ernstig aantast. En alsof dat nog niet genoeg was, zorgde de scheikundig ingenieur ook voor zijn eigen dood. Hij werd op oudere leeftijd getroffen door polio, ontwikkelde een mechanisme om zelfstandig uit bed te kunnen komen, raakte verstrikt in de kabels en stierf vervolgens door verstikking.

Rampen

Ook zijn er de ecologische rampen, soms veroorzaakt door meegebrachte ziekten door kolonisten. Zij waren niet alleen een ramp voor de Amerikaanse (en andere inheemse) bevolkingen. Ook dieren en planten die worden uitgezet in andere landen en continenten veroorzaakten soms plagen doordat de plaatselijke flora en fauna er niet tegen opgewassen bleken. Een voorbeeld is de invoer van de reuzenpad in Australië door goedwillende wetenschappers in de jaren dertig van de vorige eeuw vanuit Centraal Amerika. Daar hielp hij de keverplagen in rietsuikerplantages bestrijden, maar in Australië waren er geen natuurlijke vijanden en explodeerde de populatie tot 200 miljoen exemplaren. De huid van de pad is giftig voor andere dieren. De biodiversiteit is door deze invasieve soort in delen van Australië ernstig gedaald.

Veel mislukkingen die in het boek worden behandeld en die grote maatschappelijke gevolgen hadden, liggen op het gebied van economische en militaire macht. In de zeventiende eeuw zorgde de tulpenmanie in Nederland voor economische opschudding, terwijl de enorme hoeveelheid goud die de Malinese heerser Moussa meebracht tijdens zijn pelgrimstocht naar Mekka, leidde tot een sterke daling van de goudwaarde. Hierdoor raakte de Egyptische economie zo ontregeld dat het tientallen jaren duurde voordat deze herstelde.

Bij de landbouw-collectivisering van de Sovjet-regering werden 25.000 getrouwe fabrieksarbeiders ingezet om weigerachtige boeren op het land te gaan helpen, waarna oogsten totaal mislukten en er een hongersnood ontstond, waardoor volgens Gazur vier miljoen mensen overleden.

Oorlog

Tenslotte is er de meest uitgebreide categorie: oorlog en strategie. De Byzantijnen verloren de slag om Constantinopel in de vijftiende eeuw mede doordat ze bronsgieter Orban, bekend om zijn enorme kanonnen, te duur vonden, terwijl de Ottomanen hem wel inschakelden. Een andere strategische mislukking was de inzet van een kudde van duizend koeien door Songhai tegen het Marokkaanse leger; door het lawaai en de knallen sloegen de dieren op hol en keerden terug. Ook het harde optreden van de Romeinen tegen christenen had volgens Ben Gazur een averechts effect: deze aanpak leidde juist leidde tot meer martelaren en de groei van het christendom.

Tijdens een ‘vredesbijeenkomst’ in een kerk in het twaalfde eeuwse Ehrfurt, waarbij een conflict tussen twee landgraven tot een goed einde gebracht moest worden, stortten vloeren in en vielen edelen in de latrinekuil eronder, waarin de uitwerpselen van de monniken terecht kwamen. Zestig ‘gevallen edellieden’ overleefden het niet. Een positief ‘bijproduct’ was wel, dat het conflict daarna werd bijgelegd.

Napoleon’s grote fout was Rusland te willen veroveren, maar de koude omstandigheden daar te onderschatten. Een kernoorlog werd voorkomen door de Rus Stanislav Petrov die subordinatie pleegde door niet op de Rode Knop te drukken, nadat er melding was gemaakt van een vijandige kernaanval. Hij meldde zijn superieuren slechts dat er een storing was. Door zijn handelen werd wellicht een mega-mislukking, die allang boven onze hoofden hing en voor de hele wereld fataal had kunnen aflopen, voorkomen.

Het is best wel aardig om de blik eens om te keren, te richten op wat er niet goed is gegaan, in plaats van te kijken naar successen, wat men veel eerder geneigd is te doen. Jammer is alleen dat het hier bij een wat gemakkelijke chronologische opsomming blijft, zonder verdere analyse. Hiermee is dit boekje niet ‘de 51ste mislukking’, maar deels wel een gemiste kans.