Jeroen Follens
‘Mais où sont les neiges d’antan?’ (maar waar is de sneeuw van weleer?)
Deze zin, geschreven in de vijftiende eeuw, wordt tot op vandaag door schrijvers en dichter wereldwijd gebruikt. Bekende chansonniers zoals Jacques Brel en Georges Brassens refereerden in hun liedjes regelmatig aan het oeuvre van François Villon (ca. 1431-1463), de auteur van de hiervoor genoemde passage.
Villons meest uitgebreide werk, getiteld Le Testament, dateert uit 1461. Naast Villons La Ballade des Pendus (‘De Ballade van de gehangenen’) behoort Le Testament tot het summum van de westerse laatmiddeleeuwse literatuur. Le Testament is een soort compilatie van verzen die elk op zich staan en die François grotendeels in de loop van zijn leven heeft neergeschreven. De ‘neiges d’antan’-passage is afkomstig uit ‘Ballade des dames du temps jadis’, een van de verzen uit Le Testament.
Liever feesten dan studeren
François Villons echte naam was vermoedelijk François de Montcorbier. De naam ‘Villon’ nam hij naar alle waarschijnlijkheid over van zijn voogd, Guillaume de Villon (ca. 1405-1468). De jonge François was door zijn moeder aan Guillaume toevertrouwd, nadat haar man (François’ vader) was overleden. François zelf alludeerde her en der op het feit dat zijn moeder nog in leven was…
François’ voogd Guillaume was kapelaan in een kerk in het Parijse Quartier Latin, alsook docent canoniek recht. Zijn status als docent in de rechten en zijn functie als procureur in de Parijse gemeenschap hebben de jonge François meermaals uit de nood geholpen. Want François Villon was niet enkel een dichter, hij was evenzeer een vagebond en struikrover. Talrijk waren de keren dat hij in aanraking kwam met het gerecht.
Nochtans was François een pientere jongen, voor wie de toekomst – mede dankzij de goede zorgen van zijn voogd Guillaume, die hij een ‘plus que père’ (‘meer dan een vader’) noemde – er aanvankelijk rooskleurig uitzag. Hij studeerde Kunsten en Letteren aan de universiteit van Parijs en zwaaide daar in 1452 af als master in de Kunsten en Letteren.
Een voorbeeldstudent was hij evenwel niet. Zijn studentenjaren werden gekenmerkt door fratsen, grollen en wilde braspartijen ‘comme fait le mauvaiz enffant’ (‘zoals een stout kind doet’). In zijn gedicht Le Testament, waaruit ook de voornoemde passage afkomstig is, blikt hij terug op die ‘temps de ma jeunesse folle’ (‘die zotte jeugdjaren’), waarover hij in zijn latere levensjaren lamenteert dat ze hem te veel tijd hebben gekost (‘Je plains le temps de ma jeunesse.’)
Laat ons, vooraleer verder stil te staan bij het verloop van François’ leven, even naar het einde ervan gaan.
François Villon maakt het testament op van zijn jeugd
Zijn Testament schreef François na zijn vrijlating uit de gevangenis van Meung-sur-Loire, in 1461. Hoewel amper dertig jaar oud staat François op dat moment aan het einde van zijn leven. Misschien voorvoelend dat het einde niet lang op zich zou laten wachten maakt hij werk van wat als zijn rijpste werk wordt beschouwd. Elke poging tot reconstructie van François Villons leven kan niet om zijn Testament heen.
François maakte, zoals Boudewijn de Groot dat enkele eeuwen later ook zou doen, in zijn Testament een bilan op van zijn leven. Doorspekt met verwijzingen naar zowel zijn ouders als zijn aanvaringen met het gerecht, is het Testament een laatmiddeleeuwse soort memoire of herinnering, een terugblik op het turbulente leven dat de struikrover-dichter had geleden. Doorspekt met de typerende nostalgische en melancholische declamaties van de “rijpere” Villon, ademt het Testament een verlangen naar de vroege kinderjaren en de onschuld die ze kenmerkt.
In zijn Testament licht François een tipje van de sluier wat betreft zijn kinderjaren. Het gedicht opent met: ‘povre je suis de ma jeunesse. De povre et de petite extrasse;’, waarmee hij aangeeft uit een arm gezin te stammen dat over weinig middelen beschikt. Verderop in hetzelfde gedicht stelt hij dat ook zijn voorvaderen arm waren. ‘Op de graftombes van mijn voorvaderen’, zo schrijft hij, ‘on ne voit couronnes ne ceptres’ (‘Zijn kronen noch scepters te zien’).
Het is uiteraard koffiedik kijken, maar François’ levenslange gevoel van verwantschap met de arme lieden en met de onderkant van de samenleving kan te maken hebben gehad met de herinnering aan zijn nederige komaf. Misschien voelde hij zich niet thuis in de hogere kringen en had hij het moeilijk met de daar heersende hypocrisie? En wie weet hadden zijn veelvuldige verwijzingen naar ‘de tijd van toen’ te maken met zijn hunkering naar een verleden dat in de herinnering altijd zoeter wordt voorgesteld dan het in realiteit was?
Van een vos, haren en streken
Maar laat ons eerst even terugkeren in de tijd, toen François Villon nog een prille twintiger was. François begon na zijn studies als notarisklerk te werken. Het valt te betwijfelen dat hij plezier schiep in deze betrekking. Veeleer ging zijn voorkeur uit naar spannender zaken. Welke dat waren is niet overgeleverd, maar de rechtszaken waarin hij verwikkeld raakte lichten misschien een tip van de sluier.
In juni 1455 geraakt François betrokken bij een vechtpartij. De aanleiding voor het dispuut is onbekend. Wel overgeleverd is dat Philippe Sermoise, een priester, hem op zeker moment aanvalt met een dolk. Er ontstaat een gevecht en de dichter raakt gewond aan zijn lip. Maar hij geeft zich niet zomaar gewonnen. Op zijn beurt plant François zijn eigen dolk ter hoogte van Philippe’s edele delen. François’ tegenstander valt op de grond, maar lijkt nog niet uitgeteld. Daarop neemt de dichter-vechter een steen en slaat daarmee op het hoofd van de gevallen priester, die later aan zijn verwondingen overlijdt.
François neemt onmiddellijk na de vechtpartij de benen en verdwijnt gedurende enkele maanden uit Parijs. Pas in januari van het jaar erop (1456) keert hij terug, een beslissing die hij te danken had aan de bemiddeling van onder meer zijn ‘meer dan een vader’, Guillaume de Villon.
Edoch, een vos verliest wel zijn haren maar niet zijn streken en eind 1456 is het weer prijs. Ditmaal bezondigt François zich aan een diefstal. Samen met drie kompanen – die hem achteraf zouden verlinken – steelt hij geld van het Collège de Navarre. Voordat hij weer de plaat poetst – “pour obvier a ces dangers, (…) Adieu! Je m’en vais a Angers:” (‘om aan de gevolgen te ontsnappen zeg ik jullie vaarwel en poets ik de plaat richting Angers’) – schrijft hij het gedicht Le Lais (De Nalatenschap, 1457). In dat gedicht laat hij zijn echte en gefantaseerde bezittingen na aan zijn vrienden.
Dat François verknocht was aan zijn kameraden en onder meer Le Lais aan hen richtte, wijst erop hoezeer hij zijn status vooral aan zijn strapatsen ontleende en niet zozeer aan zijn beroep. Hij leek plezier te scheppen in zijn imago van outlaw en tartte de in die tijd niet om haar menslievendheid bekend staande rechterlijke macht keer op keer.
Of François inderdaad naar Angers vluchtte, zoals hij in Le Lais poneerde, is niet bekend. Waarschijnlijker is dat hij deze stad vermeldde omdat ze beter in het rijmschema van zijn gedicht paste. François’ whereabouts tijdens de vier jaar na zijn vlucht zijn slechts fragmentarisch overgeleverd. Niet Angers, maar wel Blois lijkt de eer te hebben genoten om de struikrover-dichter te ontvangen.
In dienst van het hof
Ook in koninklijk gezelschap kan Villon het echter niet laten. Voor een niet nader genoemd vergrijp belandt hij in de zomer van 1461 in de gevangenis van Meung-sur-Loire. Aangenomen wordt dat Villon daar gemarteld werd en aan een uiterst streng regime onderworpen. Een koningswissel bracht na enkele maanden evenwel soelaas. Wanneer de nieuwe Franse koning, Lodewijk XI (1423-1483), op 2 oktober 1461 Meung-sur-Loire aandoet, wordt een aantal gevangenen vrijgelaten. François bevindt zich onder de gelukkigen.
Een laatste keer naar Parijs
François meest gerenommeerde gedicht, La Ballade des pendus (‘De Ballade van de gehangenen’) ontstaat in deze meest duistere periode in het leven van de dichter. Vanuit het perspectief van ‘de gehangenen’ spreekt Villon de lezer, voor een allerlaatste keer, aan:
Frères humains qui après nous vivez
N’ayez les cœurs contre nous endurcis,
Car, se pitié de nous pauvres avez,
Dieu en aura plus tost de vous merciz.
Vous nous voyez cy attachez cinq, six
Quant de la chair, que trop avons nourrie,
Elle est pieça devoree et pourrie,
Et nous les os, devenons cendre et pouldre.
De nostre mal personne ne s’en rie :
Mais priez Dieu que tous nous vueille absouldre!
In het Nederlands vertaald geeft dit:
Gij mensenbroeders die ná ons blijft leven,
verhardt toch, jegens ons uw harten niet.
Wellicht zal God u later dankbaar wezen
Omdat gij meelij hadt met ons verdriet.
Wij hangen vijf of zes, zoals gij ziet;
Het vlees, dat zich te gulzig voeden liet
Is rot en wat aan flarden overschiet,
Zal met ’t skelet tot stof en as begeven.
Dus lacht niet met het leed dat ons geschiedt
maar bid tot God dat Hij ons mag vergeven
Wat er na 1463 van François is geworden blijft wellicht voor altijd een mysterie. Hij verdwijnt uit de geschiedenis. Algemeen wordt aangenomen dat hij niet lang meer leefde. Hij was in ieder geval een gebroken man. Zowel lichamelijk als psychisch was hij compleet ontredderd. De vele martelingen die hij onderging tijdens zijn gevangenschap, het verraad van zijn zogenaamde vrienden: het werd hem allemaal teveel. Zoals het een ware poète maudit betaamt stierf François Villon wellicht arm, eenzaam en door het leven geslagen.
De vertalingen in deze tekst zijn van de hand van de auteur. Enkel de vertaling van het eerste deel van La Ballade des pendus is afkomstig van de website: lyricstranslate.com, 2017
