Franz Anton Mesmer en het ‘dierlijk magnetisme’

De Engelse taal kent het woord ‘mesmerizing’ wat zoiets betekent als fascinerend, betoverend of hypnotiserend. Vrij onbekend is dat dit woord is afgeleid van de naam van een Duitse arts: Franz Anton Mesmer (1734-1815), een bijzonder figuur in de geschiedenis van de hypnose en het magnetisme.

Franz Mesmer was een wat obscuur figuur. Hij lag voortdurend overhoop met de medische wetenschap, maar was zeer populair onder de gewone bevolking en verdiende een fortuin.

De Duitser werd in 1734 geboren en was van vrij eenvoudige komaf. Dankzij een bisschop waar zijn vader voor werkte, werd de jonge Mesmer in staat gesteld een studie te volgen. Aanvankelijk was het de bedoeling om priester te worden. Na enkele afgebroken studies verkaste de Duitser op zijn zesentwintigste echter naar Wenen en begon hij aan een studie geneeskunde. In zijn proefschrift, De planetarum influxu in corpus humanum, dat sterk leunde op eerder werk van de Britse arts Richard Mead, betoogde Mesmer enkele jaren later dat de zwaartekracht van planeten direct invloed had op de menselijke gezondheid. Zoals wel meer wetenschappers in die tijd, meende de Duitser dat disbalans van bepaalde lichaamsvloeistoffen, het zogenoemde fluïdum, kon zorgen voor lichamelijke problemen. De bewegingen van de planeten moest daarom goed in de gaten gehouden worden, aangezien die, volgens Mesmer, direct invloed uitoefenden op de vloeistoffen en dus de gezondheid.

Niet lang na afronding van zijn studie trouwde Mesmer met de vermogende weduwe Maria Ursula. De afgestudeerde arts verkeerde vanaf dat moment veelvuldig in de hogere kringen in Wenen en raakte onder meer bevriend met Leopold Mozart, de vader van de wereldberoemde componist Wolfgang Amadeus Mozart.

Rond 1773 maakte Mesmer definitief naam als (alternatief) arts. Dit na een ontmoeting met ene Franziska von Oesterlin, een vrouw die volgens artsen aan hysteria leed. De ongelukkige vrouw had last van allerlei lichamelijke en geestelijke kwalen: van hevige pijnen tot verlammingsverschijnselen en een vele artsen hadden al tevergeefs geprobeerd haar te genezen. Hoogleraar psychologie Willem van der Does, die recent een aanbevelenswaardig boek publiceerde over radicale ideeën uit de geschiedenis van de psychiatrie en daarin ook een hoofdstuk wijdt aan Franz Mesmer, schrijft over de ontmoeting en de behandeling die daarop volgde:

Mesmer probeerde tevergeefs erkenning te krijgen voor zijn nieuwe behandelmethode, maar kreeg geen gehoor. Hierna benaderde hij de Nederlandse arts en plantkundige Jan Ingenhousz, die zich onder meer onderzoek deed naar elektriciteit en magnetisme. Ingenhousz was niet onder de indruk. De natuuronderzoeker maakte Mesmer zelfs uit voor een oplichter, nadat hij had vastgesteld dat de zieke Oesterlin alleen positief reageerde op voorwerpen waarvan zij dacht dat het magneten waren, maar niet op andere magneten die hij in de kamer had verstopt.

Ondanks deze kritiek claimde Mesmer hierna de ontdekking van de behandeling van zenuwziekte met behulp van magneten. Hij raakte daarbij in conflict met de Hongaarse hoogleraar astronomie Maximilian Hell, die eveneens experimenteerde met magneten, en ook claimde de ontdekker te zijn van de nieuwe behandelmethode. In 1775 kwam Mesmer tot de overtuiging dat magneten eigenlijk helemaal niet noodzakelijk waren. Hij kon ook invloed uitoefenen op de lichaamsvloeistoffen van patiënten door alleen met zijn handen langs hun lichamen te strijken. Van der Does:

Mesmer concludeerde dat het zijn persoonlijk magnetisme was. Hij muntte de term ‘animalischen Magnetismus’ – magnetisme van levende wezens, meestal vertaald als ‘dierlijk magnetisme’.

Mesmer ontwikkelde hierna verschillende therapieën waarbij, met behulp van dit ‘dierlijk magnetisme’ (ook wel mesmerisme), de harmonie van persoonlijke vloeistofstromen hersteld zou worden. Overtuigd van zijn ideeën verzocht de arts de Weense faculteit onderzoek te laten doen naar zijn nieuwe behandelmethode. Tevergeefs. Gefrustreerd besloot Mesmer zich toen maar te richten op het grote publiek. Als een soort showman behandelde hij hierna allerhande patiënten die leden aan de meest uiteenlopende kwalen. Veel andere artsen moesten weinig van zijn methode hebben en betichtten Mesmer van occultisme, maar onder het ‘gewone volk’ maakte de Duitser al snel naam. Toch zou zijn succes in Wenen niet voortduren.

Na de behandeling van een achttienjarig meisje genaamd Maria Theresia von Paradis werd Mesmer opnieuw beschuldigd van fraude. De Duitser beweerde dat hij het meisje, dat aan blindheid leed, had genezen, maar al snel bleek dat de jongedame alleen iets kon zien als ze in de buurt van haar behandelaar was. Dat wilde er bij andere artsen niet in. Aangezien het meisje de dochter was van de secretaris van de keizerin, kreeg de kwestie veel aandacht. Vanwege de negatieve publiciteit besloot Mesmer het land uiteindelijk te verlaten.

Franz Mesmer verruilde Wenen voor Parijs, waar hij opnieuw als magnetist aan de slag ging. Dagelijks ontving hij zo’n twintig patiënten in het luxe Hôtel de Bouillon. Ook in de lichtstad kreeg de Duitser het echter aan de stok met de medische wereld, nadat hij geprobeerd had officiële erkenning te krijgen voor zijn vermeende ontdekking. Hoewel verschillende artsen zeker interesse toonden, moesten gerenommeerde medische instellingen weinig hebben van het werk van Mesmer. Opnieuw werd de arts bestempeld als kwakzalver, maar net zoals eerder in Oostenrijk was het gewone publiek wél geïnteresseerd. Patiënten met de meest uiteenlopende aandoeningen trokken naar Mesmer’s praktijk en lieten zich, vaak voor veel geld, door de Duitser behandelen.

Baquet

Voor zijn therapie ontwikkelde Mesmer een zogeheten baquet, een houten vat dat gevuld werd met “gemagnetiseerd water” en waaraan hij touwen en metalen staven met magneten bevestigde. Tijdens de behandeling liep Mesmer als een soort magiër op gouden pantoffels en gehuld in een lavendelkleurige zijden mantel rond. Met handbewegingen, aanrakingen en gezwaai met een metalen staf zou hij zijn patiënten vervolgens “magnetiseren” om zo de vloeistof in hun lichaam te beïnvloeden. Het baquet fungeerde daarbij als een soort geleider van het magnetisch veld. In de behandelkamer viel vaak veel wat te beleven. Sommige van Mesmers patiënten raakten in trance, andere kregen hevige stuiptrekkingen en weer andere patiënten begonnen ongecontroleerd te lachten of slaakten indringende kreten.

Tijdens groepssessies werd soms ook gebruik gemaakt van de Leidse fles, een uitvinding van de Nederlandse instrumentenmaker Pieter van Musschenbroek die het mogelijk maakt om elektriciteit tijdelijk op te slaan. Minder vermogende patiënten werden behandeld in de tuin, waar volgens Mesmer gemagnetiseerde bomen en planten te vinden waren.

In 1784 riep koning Lodewijk XVI, wiens vrouw Marie-Antoinette een patiënt van Mesmer was, een commissie van wetenschappers en artsen in het leven die de methoden van de buitenlandse arts dan toch moest onderzoeken. Voorzitter van de elf man tellende commissie was niemand minder dan de Amerikaanse uitvinder Benjamin Franklin. Daarnaast maakten onder meer de beroemde scheikundige Antoine Lavoisier en de arts Joseph-Ignace Guillotin onderdeel uit van de onderzoeksgroep. Hoewel Mesmer altijd had aangedrongen op een grote wetenschappelijke studie naar het dierlijk magnetisme, vertrouwde Mesmer het onderzoek niet en werkte hij er niet aan mee.

Na uitvoerig onderzoek, waarbij verschillende commissieleden ook deelnamen aan groepsbehandelingen, besloot men zelf een proef te doen. In de tuin van Benjamin Franklin werd een boom gemagnetiseerd. Hierna leidde men een jongeman de tuin in van wie beweerd werd dat hij gevoelig was voor magnetisme. Geblinddoekt omhelsde de jongen een van de bomen. De knaap bevond zich op maar liefst negen meter afstand van de gemagnetiseerde boom, maar gaf desondanks aan zich al ‘beklemd’ te voelen. Bij omhelzing van een tweede boom, nóg verder verwijderd van de gemagnetiseerde boom, liet de jongen weten zich ‘verdoofd’ te voelen. Hierna omhelsde de jongen nog enkele bomen. Hoewel de bomen steeds ver van de gemagnetiseerde boom stonden, namen de klachten alsmaar toe, tot de jongen zelfs zijn bewustzijn verloor nadat hij een boom op acht meter afstand had geknuffeld. De onderzoeksleden waren er hierna wel uit en concludeerden dat….

“…aanraking, verbeelding en imitatie de werkelijke oorzaken zijn van de effecten toegeschreven aan het dierlijk magnetisme. (…) Er zijn redenen om aan te nemen dat verbeelding de belangrijkste van deze drie oorzaken is.”

Met Mesmer’s grote status was het hierna wel gedaan. Hoewel de therapeutische effecten van het magnetisme niet direct waren betwist, zorgde het rapport er wel voor dat de ‘mesmeristische beweging’ een groot deel van haar aanhang verloor. Uit angst voor royement durfden veel artsen de behandeling ook niet meer uit te voeren. Een jaar na verschijning van het rapport verliet Mesmer, die inmiddels het mikpunt van spot geworden was, Parijs. Over zijn latere jaren is niet veel bekend. De magnetiseur verhuisde nog verschillende keren en streek uiteindelijk neer in een pension in Meersburg, een dorpje aan de noordelijke oever van de Bodensee. De arts overleed daar op 5 maart 1815 en werd ook in dit dorp begraven. Vandaag de dag is hier een standbeeld van de controversiële arts te vinden.

Navolgers

De dood van Franz Anton Mesmer betekende niet het einde van het dierlijk magnetisme. Bij leven had de Duitse arts een groot aantal mensen ingewijd in de geheimen van het dierlijk magnetisme, waarna zij in staat waren zelf ook patiënten te behandelen. Verschillende van zijn latere leerlingen meenden net als Mesmer dat het zogeheten fluïdum, waarvan het bestaan overigens nooit wetenschappelijk was aangetoond, het medium van de magnetische invloed was. Daarnaast hechtten ze echter ook groot belang aan de wil van de magnetiseur. Een nieuwe school van het magnetisme die voortborduurde op het werk van Mesmer, had als motto dan ook Croyez et Veuillez (‘Geloven en Willen’). Enkele Groningse medici, die vanaf 1813 uitvoerig met het magnetisme experimenteerden, stelden zelfs dat genezing vooral aankwam op de wil, het vertrouwen en geloof in het eigen heilzame magnetische vermogen. Over Mesmers navolgers en plek in de geschiedenis schrijft Van der Does:

Wolfgang Amadeus Mozart, een goede bekende van Mesmer uit zijn Weense tijd, gaf de arts een plek in zijn opera Così fan tutte uit 1790. In het muzikale drama is een parodie te zien op de magnetisme-behandeling:

Boek: De magie van genezing – Willem van der Does

Bronnen ▼