Gemeentepils – Een goedkoop soort ‘bier’ voor de armen

De term gemeentepils wordt wel gebruikt als eufemistisch synoniem voor kraanwater ofwel leidingwater. Gemeentepils bevat dus geen druppel alcohol en is zeker niet de lekkerste pils die je tot je kunt nemen. Maar goedkoop is deze drank wel en, ook dat is fijn, het is altijd beschikbaar als je er zin in hebt. Gezien de huidige stijgende prijzen van pils en bier is het wellicht een, zij het niet zo lekker, alternatief voor de alcoholische variant. Maar hoe komen we eigenlijk aan de bijzondere term gemeentepils?

Herkomst van het begrip gemeentepils: de politieke verklaring

Heeft het woord gemeentepils iets met de politiek te maken? Dat zou zo maar kunnen, getuige ook een vergelijkbare zegswijze, namelijk: een fles bier burgemeester maken. Ook hier is er een connectie met de politieke wereld. De politieke oorsprong van gemeentepils is een van de verklaringen die in omloop zijn. Volgens deze uitleg zou de term ontleend zijn aan ambtenaren, die zuinig waren met het uitdelen van (alcoholische) consumpties. Gaven ze drankjes weg, dan moest dit zo goedkoop mogelijk zijn en werd het soms dus water in plaats van wat lekkers.

Amsterdam of Utrecht als mogelijk herkomstgebied

De term gemeentepils kan volgens een andere verklaring ook zijn ontstaan toen in Nederland voor het eerst waterleidingen aangelegd werden voor particulieren. Steden als Amsterdam en Utrecht hoorden bij de eerste plaatsen die van een waternetwerk voorzien werden. Vanaf dat moment kwam niet alleen bier en pils meer uit een tapkraan, maar ook water voor de consument. Volgens deze uitleg is toen de term gemeentepils bedacht als grappig synoniem voor leidingwater. In elk geval wordt het woord gemeentepils gerekend tot het Mokums dialect (Amsterdam).

De eerste waterleiding in ons land werd aangelegd in 1853, met een traject dat liep van de duinen bij Haarlem tot Amsterdam. Het leidingnetwerk – bedacht door de bekende Nederlandse schrijver Jacob van Lennep (1802-1868) – was in handen van de Amsterdamsche Duinwater-Maatschappij. Amsterdammers konden op bezoek gaan bij dit bedrijf en dan voor 1 cent een emmer water kopen. Hierna breidde het leidingnetwerk uit, waarbij (opvallend genoeg) bierbrouwers tot de eerste beroepsgroep behoorden die een eigen waterleiding kregen. Mogelijk is dit een verklaring voor de herkomst van ‘gemeentepils’…

De eerste Nederlandse gemeente die volledig aangesloten werd op het leidingnetwerk, was op 20 juli 1920 Heiloo in Noord-Holland. De oudste vermeldingen van de term gemeentepils in de Nederlandse taal stammen volgens etymologen uit de tijd van de Eerste Wereldoorlog. De vroegste vermelding van het begrip in de krantendatabase van Delpher, komt uit december 1922, waar de Leeuwarder Courant meldt dat het woord gemeentepils tijdens de wereldoorlog is ontstaan. Het betreffende artikel maakt melding van nog meer nieuwe woorden uit de oorlogstijd: prikkeldraadversperring (denk aan de Dodendraden uit WO I), regeringswater, eenheidsworst, distributietram, zelfmester en oorlogswinst…

Boek: Bierkenner word je zo!

Bronnen ▼